Chris Cutrone
(μετάφραση: Θοδωρής Βελισσάρης)
Εισαγωγή
Η μαρξιστική πολιτική του Λένιν έχει παρερμηνευτεί και διαστρεβλωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό, τόσο θετικά όσο και αρνητικά: υποτίθεται ότι επιδίωξή της ήταν η απογύμνωση της καπιταλιστικής κοινωνίας από το απατηλό της πέπλο και η κατάφαση του απλού προλεταριάτου ως αρχής και τέλους της “σοσιαλιστικής” κοινωνίας. Σίγουρα, όχι μόνο η σταλινική ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης αργότερα, αλλά επίσης και οι πρακτικές του σοβιετικού κράτους υπό την ηγεσία του Λένιν κατά τον εμφύλιο πόλεμο και τον λεγόμενο “πολεμικό κομμουνισμό”, καθώς και η “κόκκινη τρομοκρατία”, τροφοδοτούν την εικόνα του Λένιν ως αμείλικτου καταστροφέα των “αστικών” συνθηκών ζωής. Αν είναι όμως έτσι, πως εξηγούνται μπροσούρες του Λένιν όπως για παράδειγμα το “Κράτος και επανάσταση” και ο “Αριστερισμός: παιδική ασθένεια του κομμουνισμού”; Γιατί και οι δύο τονίζουν τόσο την αναγκαία επιβίωση του “αστικού δικαίου” μεταξύ των εργατών κατά τη μακρά μετάβαση από τον σοσιαλισμό στον κομμουνισμό, η οποία απαιτεί την κρατική μεσολάβηση, όσο και το γεγονός ότι οι μαρξιστές αντιλαμβάνονταν την προσπάθειά τους ως υπέρβαση του κεφαλαίου “επί τη βάσει του ίδιου του καπιταλισμού”. Πρωταρχικής σημασίας παράδειγμα για την επιμονή του Λένιν σχετικά με τη μεσολάβηση της πολιτικής στην κοινωνία, ήταν η αντίθεσή του στην προτροπή του Τρότσκυ για τη στρατιωτικοποίηση των εργατικών σωματείων και την υπαγωγή τους στο κράτος. Ο Λένιν ήθελα αντίθετα να διατηρήσει τη σημαντική μη-ταυτότητα μεταξύ τάξης, κόμματος και κράτους στο σοβιετικό “εργατικό κράτος”, το οποίο αναγνώριζε ότι θα συνέχιζε αναγκαστικά, για το κοντινό μέλλον, τον “κρατικό καπιταλισμό” (ο οποίος χαρακτηριζόταν από “γραφειοκρατικές στρεβλώσεις” λόγω των ρωσικών συνθηκών). Ο Λένιν μ’ αυτόν τον τρόπο ήθελε να διατηρήσει τη δυνατότητα πολιτικής εντός της εργατικής τάξης, θέμα που είχε πραγματευτεί ήδη στην πρώτη σημαντική μπροσούρα του με τίτλο “Τι να κάνουμε;”. Η “τελευταία μάχη του Λένιν” [1] ήταν αφιερωμένη στην αποφυγή του στραγγαλισμού της πολιτικής στο σοβιετικό κράτος, κίνδυνο που διέβλεπε όχι μόνο σε σχέση με τη σταλινική ηγεσία αλλά γενικότερα με τις συνθήκες εντός των μπολσεβίκων. Για παράδειγμα ο Λένιν παρατηρούσε επικριτικά την προτίμηση του Τρότσκυ για “διοικητικές” λύσεις των προβλημάτων.
Οι Γκέοργκ Λούκατς, Καρλ Κορς και Τέοντορ Αντόρνο, αναδεικνύοντας μία “εγελιανή” διάσταση στον μαρξισμό του Λένιν, άντλησαν από τα θεωρητικά γραπτά και την πολιτική πρακτική του μία εξέλιξη της μαρξιστικής θεωρίας της κοινωνικής μεσολάβησης στο κεφάλαιο, μέσω της πολιτικής του προλεταριακού σοσιαλισμού, η οποία επιδίωκε να ανακτήσει τον Λένιν από μία ουτοπική, με την αρνητική έννοια, προοπτική ολοκληρωτικής εγκατάλειψης της πολιτικής. Αντιθέτως, αυτή η μαρξιστική κριτική θεωρία, ακολουθώντας τον Λένιν, κατανόησε την υπέρβαση της “αλλοτρίωσης” και “πραγμοποίησης” του κεφαλαίου ως έμφορτη δυνατοτήτων για την αληθινή άσκηση πολιτικής, θεωρώντας της ως τη λησμονημένη αλλά ζωτικής σημασίας συνεισφορά του Λένιν στην ανάπτυξη του μαρξισμού. Ο Λένιν δεν επιχείρησε να καταστρέψει τις νεώτερες μορφές πολιτικής μεσολάβησης αλλά μάλλον να πετύχει την αληθινή μεσολάβηση μεταξύ θεωρίας και πράξης σε μία πολιτική χειραφετημένη από μία κοινωνία κυριαρχούμενη από το κεφάλαιο. Αυτό ήταν το περιεχόμενο του φιλελευθερισμού του Λένιν, η “διαλεκτική” μαρξιστική του απόπειρα: όχι να αρνηθεί, αλλά μάλλον να εκπληρώσει τα desiderata της αστικής κοινωνίας, η εκπλήρωση των οποίων παρεμποδιζόταν μεν από το κεφάλαιο αλλά η πραγμάτωσή τους μπορούσε να επιτευχθεί μονάχα “ενδογενώς”.
Η διαμάχη γύρω από τον Λένιν
Ο Λένιν αποτελεί την πιο αμφιλεγόμενη μορφή στην ιστορία του μαρξισμού, και ίσως μία από τις πιο αμφιλεγόμενες μορφές σε όλη την ιστορία. Ως τέτοια είναι αδύνατη η ψύχραιμη αποτίμησή της, χωρίς την εμπλοκή πολεμικής. Ωστόσο έχει επίσης γίνει αδύνατη, μετά τον Λένιν, η αποτίμηση του μαρξισμού χωρίς αναφορά σ’ αυτόν. Σε γενικές γραμμές ο μαρξισμός διχάζεται σε δεδηλωμένες “λενινιστικές” και αντιλενινιστικές” τάσεις: με ποια έννοια ο Λένιν αποτελούσε προχώρημα ή καταστροφή για τον μαρξισμό; Υπάρχει όμως και ένας άλλος τρόπος προσέγγισης του Λένιν: ως έκφρασης της ιστορικής κρίσης του μαρξισμού. Με άλλα λόγια, ο Λένιν ως ιστορική μορφή είναι αναπόφευκτα σημαντικός ως εκδήλωση της κρίσης του μαρξισμού. Το ζήτημα είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Λένιν παρείχε μία βάση για την προαγωγή αυτής της κρίσης, ο τρόπος με τον οποίο η πόλωση γύρω από τον Λένιν θα μπορούσε να παρέχει τη βάση για την προαγωγή του δυνητικού μετασχηματισμού του ίδιου του μαρξισμού, σε σχέση με την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων. Αυτό που προκύπτει σαφώς από τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους συνήθως προσεγγίζεται ο Λένιν, είναι πως η αναγκαιόρητα αυτού του μετασχηματισμού και προαγωγής του μαρξισμού έχει εκφραστεί μονάχα με στρεβλό τρόπο. Για παράδειγμα, το ζήτημα της μαρξιστικής “ορθοδοξίας” παρεμποδίζει την ορθή αποτίμηση του Λένιν. Υπήρχε μια θεμελιώδης αμφισημία στον τρόπο με τον οποίο ο μαρξισμός αντιμετώπισε τη δικιά του ιστορική κρίση, ως προς την πιστότητα ή αναθεώρηση του Μαρξ, π.χ. στην αποκαλούμενη “ρεβιζιονιστική διαμάχη” κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Λένιν ήταν ένας από τους ηγετικούς αντιρεβιζιονιστές ή “ορθόδοξους¨μαρξιστές. Κάτι που ισχύει και για άλλους ριζοσπάστες στοχαστές της Δεύτερης Διεθνούς, όπως η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Λέον Τρότσκυ. Το ερώτημα είναι: με ποιο τρόπο αυτοί οι ριζοσπάστες, και κυρίως ο Λένιν, νόμιζαν πως η αφοσίωση στον Μαρξ ήταν απαραίτητη για την προαγωγή και τον μετασχηματισμό του μαρξισμού;
Ο θεωρητικός της σχολής της Φραγκφούρτης, Τέοντορ Αντόρνο, στο βιβλίο του Αρνητική Διαλεκτική (1966), έγραφε για την παρακμή του μαρξισμού λόγω “ταμπού στο τρόπο σκέψης και δογματισμού”. Καμία άλλη μορφή στην ιστορία του μαρξισμού δεν ταλαιπωρήθηκε από τέτοιο δογματισμό και ταμπού όσο ο Λένιν. Για τον Αντόρνο, μορφές όπως ο Λένιν ή η Λούξεμπουργκ ή ο Κάουτσκυ δεν θα ‘πρεπε να προσεγγίζονται μονάχα σε σχέση με τη θεωρητική σκοπιά που πρότειναν ή τις έμπρακτες δράσεις που αναλάμβαναν, αλλά μάλλον κατά τον τρόπο που συσχέτιζαν θεωρία και πράξη, δηλαδή γιατί σκεπτόντουσαν πως έκαναν ό,τι έκαναν, όταν το έκαναν. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Αντόρνο, η θεωρία και πράξη έχουν μία μεταβαλλόμενη σχέση η οποία “κυμαίνεται” ιστορικά. [2]
Λένιν: ιστορία όχι γραμμική αλλά σπειροειδής
Ο Λένιν, και άλλοι μαρξιστές, θεωρούσαν πως το πολιτικό κόμμα εκτελούσε σημαντική λειτουργία σε σχέση με τη συνείδηση, και έγραψε στο “Τι να κάνουμε;” για την κεντρική “σημασία της θεωρητικής πάλης” για τη διαμόρφωση ενός τέτοιου κόμματος. Η θεωρία για τον Λένιν δεν αποτελούσε απλώς ζήτημα γενίκευσης από την εμπειρία με όρους δοκιμής και λάθους, όπως στην παραδοσιακή (προκαντιανή) επιστημολογία, αλλά ζήτημα εγελιανής, “διαλεκτικής” έννοιας της ιστορίας: μ’ αυτόν τον τρόπο ο Λένιν κατανοούσε τη “θεωρία”. Γι’ αυτόν η ιστορία δεν προχωρούσε γραμμικά αλλά “σπειροειδώς”, μέσω επαναλήψεων και οπισθοδρομήσεων, όχι μέσω απλής γραμμικής “προόδου”. Μ’ αυτή την έννοια, το παρελθόν θα μπορούσε να αποτελεί προαγωγή του παρόντος ή το παρόν θα μπορούσα να εκπληρώσει στιγμές του παρελθόντος, αλλά υπό διαφορετικές συνθήκες. Και παρόμοιες διαφορετικές συνθήκες δεν γίνεται να αντιμετωπιστούν απλώς ως “προοδευτικές”. Υπήρχε μάλλον για τον Λένιν μία σημαντική αμφισημία στην ιστορία, καθώς αυτή επιδεικνύει τόσο πρόοδο όσο και οπισθοδρόμηση. Στο λήμμα για τον Καρλ Μαρξ της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας (Γκρανάτ), περιγράφοντας τη διαλεκτική από μία μαρξική σκοπιά, ο Λένιν έγραφε:
“Στην εποχή μας η ιδέα της ανάπτυξης, της εξέλιξης, διαπέρασε σχεδόν ολοκληρωτικά την κοινωνική συνείδηση, όμως από άλλους δρόμους, όχι μέσω της φιλοσοφίας του Χέγκελ. Ωστόσο η ιδέα αυτή, όπως τη διατύπωσαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς, στηριγμένοι στον Χέγκελ, είναι πολύ πιο ολόπλευρη, πολύ πιο πλούσια σε περιεχόμενο, απ’ ό,τι η συνηθισμένη ιδέα της εξέλιξης. Μια ανάπτυξη που φαίνεται σαν να επαναλαμβάνει τις βαθμίδες που ήδη διέτρεξε, μα τις επαναλαμβάνει διαφορετικά, σε ανώτερη βάση («άρνηση της άρνησης»), μια ανάπτυξη, μπορούμε να πούμε, σπειροειδής και όχι σε ευθεία γραμμή· –μια ανάπτυξη αλματοειδής, καταστροφική, επαναστατική· –«τομές εντός του συνεχούς»· μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα· –εσωτερικές ωθήσεις προς ανάπτυξη, που προέρχονται από την αντίφαση, από τη σύγκρουση των διαφόρων δυνάμεων και τάσεων που επιδρούν πάνω σε ένα δοσμένο σώμα ή στα πλαίσια ενός δοσμένου φαινομένου ή μέσα σε μια δοσμένη κοινωνία· –αλληλεξάρτηση και στενότατη, αδιάρρηκτη αλληλουχία όλων των πλευρών κάθε φαινομένου (η ιστορία αποκαλύπτει ολοένα και νέες πλευρές), αλληλουχία που μας δίνει την ενιαία, την καθολική διαδικασία της κίνησης, η οποία ακολουθεί ορισμένους νόμους –αυτά είναι μερικά γνωρίσματα της διαλεκτικής, της πιο πλούσιας (από τη συνηθισμένη) σε περιεχόμενο θεωρίας της ανάπτυξης.” [3]
Με τον μαρξισμό αναγνωρίστηκε η “κρίση” της αστικής κοινωνίας. Η κρίση της αστικής κοινωνίας περί το 1848 χαρακτηρίστηκε από τον Μαρξ, προκλητικά, “κεφάλαιο”. Ο Λένιν (μεταξύ άλλων ριζοσπαστών της Δεύτερης Διεθνούς όπως η Λούξεμπουργκ και ο Τρότσκυ) θεωρούσε πως η ιστορία της νεώτερης εποχής είχε οπισθοδρομήσει μέσω της “προόδου” από το 1848, τον καιρό των Μαρξ και Ένγκελς, από τη στιγμή του “Κομμουνιστικού Μανιφέστου”, ακριβώς μέσω της σπειροειδούς ανάπτυξης που καταδείκνυε πως και γιατί η επακόλουθη ανάπτυξη του μαρξισμού επιζητούσε την επανάκτηση του 1848. Αποτελούσε η ιστορία μετά το 1848 πρόοδο ή οπισθοδρόμηση; Με μία έννοια, και τα δύο. Σ’ αυτή την ιστορία, η αστική κοινωνία εμφανιζόταν συγχρόνως να ολοκληρώνει και να αρνείται τον εαυτό της. Με άλλα λόγια, η αστική κοινωνία είχε γίνει ο εαυτός της περισσότερο από ποτέ. Από μια άλλη σκοπιά, ωστόσο, είχε απομακρυνθεί από τα προηγούμενα επιτεύγματά της, και μάλιστα τα υπονόμευε (για παράδειγμα με την επανεμφάνιση της δουλείας κατά τις δεκαετίες που οδήγησαν στον αμερικανικό εμφύλιο). Συνεπώς, οι ριζοσπάστες της Β’ Διεθνούς επιδίωξαν την επιστροφή στις πρωταρχικές δυνατότητες της αστικής κοινωνίας κατά την πρώτη στιγμή της κρίσης της, περί το 1848. Όπως το έθεσε ο Καρλ Κράους, με τρόπο που επηρέασε βαθιά τους Μπένγιαμιν και Αντόρνο, “η καταγωγή είναι ο στόχος”.[4] Παρότι η κρίση του κεφαλαίου ή της αστικής κοινωνίας μεγάλωνε, το ζήτημα ήταν εάν η κρίση προαγόταν, αναπτυσσόταν. Οι ριζοσπάστες της Β’ Διεθνούς αναγνώριζαν πως ενώ η κρίση του κεφαλαίου, με την έννοια του Μαρξ, μεγάλωνε, η κρίση έπρεπε να οδηγηθεί σε ανάπτυξη/προαγωγή, καθώς η ιστορία δεν προοδεύει αυτόματα. Μ’ αυτήν την έννοια υπήρχε δυνητικά μία επιστροφή της στιγμής του 1848 κατά την ανάπτυξη του ίδιου του μαρξισμού, η οποία δεν ήταν παρά η δυνατότητα να γίνει η αυξανόμενη κρίση – ό,τι η Λούξεμπουργκ και ο Λένιν αποκαλούσαν “ιμπεριαλισμό” και ό,τι ο Λένιν όριζε ως “ανώτερο στάδιο” του καπιταλισμού – ιστορική ανάπτυξη.
Το παράδοξο αυτής της ανάπτυξης και του μετασχηματισμού του ίδιου του μαρξισμού μέσω της επιστροφής σε μία παρελθούσα στιγμή δυνατότητας και συνακόλουθης “κρίσης”, εκφράστηκε οξυδερκώς από τον Καρλ Κορς, ο οποίος έγραψε το 1923 στο δοκίμιό του “Μαρξισμός και φιλοσοφία” τα εξής:
“Η μεταμόρφωση και ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας έγινε υπό το ιδεολογικό κάλυμμα της επιστροφής στην αποκαθαρμένη διδασκαλία ενός αυθεντικού ή αληθινού μαρξισμού. Εύκολα καταλαβαίνουμε όμως τόσο τις αιτίες γι’ αυτήν την κάλυψη, όσο και τον πραγματικό χαρακτήρα που αποκρύβεται εξαιτίας της. Αυτό που έκαναν και κάνουν στο πεδίο της μαρξιστικής θεωρίας, θεωρητικοί όπως η Λούξεμπυοργκ στη Γερμανία και ο Λένιν στη Ρωσία, είναι η απελευθέρωσή της από τις παραλυτικές παραδόσεις [της σοσιαλδημοκρατίας]. Ανταποκρίνονταν συνεπώς στις πρακτικές ανάγκες ενός νέου επαναστατικού σταδίου προλεταριακής ταξικής πάλης, εφόσον αυτές οι παραδόσεις βάραιναν “σαν εφιάλτης” στον νου των εργαζόμενων μαζών, των οποίων η αντικειμενικά επαναστατική κοινωνικο-οικονομική θέση δεν συμβάδιζε πλέον μ’ αυτές τις πρώιμες εξελικτικές θεωρίες. Η εμφανής αναβίωση της αυθεντικής μαρξιστικής θεωρίας στην Τρίτη Διεθνή είναι απλά αποτέλεσμα του γεγονότος ότι σε μία νέα επαναστατική περίοδο πρέπει να λάβουν σαφή επαναστατική μορφή, όχι μόνο το ίδιο το εργατικό κίνημα, αλλά και οι θεωρητικές έννοιες των κομμουνιστών που το εκφράζουν. Γι’ αυτόν τον λόγο αναβιώνεται τώρα μεγάλο μέρος του μαρξιστικού συστήματος το οποίο φαινόταν να έχει ουσιαστικά ξεχαστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα.” [5]
Ποιες ήταν συνεπώς αυτές οι “επαναστατικές” πτυχές του μαρξισμού που ανακτήθηκαν κατά τη διάρκεια της “κρίσης του μαρξισμού” (όπως το έθεσε ο Κορς), και με ποιον τρόπο συνέβαλε ο Λένιν στην ανάτκησή τους;
Ο Λένιν και το πολιτικό κόμμα
Σε μία σκοτεινή αλλά ενδεικτική παρατήρηση στην πρώτη υποσημείωση του βιβλίου “Τι να κάνουμε;”, ο Λένιν τόνιζε:
“Με την ευκαιρία, σημειώνουμε ότι στην ιστορία του νεώτερου σοσιαλισμού […] υπάρχει το εξαιρετικά παρήγορο φαινόμενο […] της σύγκρουσης διαφόρων κατευθύνσεων εντός του σοσιαλιστικού κινμήματος […]. Σ’ αυτές τις διαμάχες μεταξύ λασσαλικών και αϊζεναχικών, γκεντιστών και ποσσιμπιλιστών, φαβιανών και σοσιαλδημοκρατών, οπαδών της Ναρόντναγια Βόλια και των σοσιαλδημοκρατών […], σ’ αυτή την πρώτη, πραγματικά διεθνή σύγκρουση με τον σοσιαλιστικό οπορτουνισμό, η διεθνής επαναστατική σοσιαλδημοκρατία ίσως δυναμώσει αρκετά ώστε να βάλει τέρμα στην πολιτική αντίδραση που από καιρό βασιλεύει στην Ευρώπη” [6]
Με άλλα λόγια, θα μπορούσε η επεξεργασία του προβλήματος του οπορτουνιστικού και ρεφορμιστικού “ρεβιζιονισμού” εντός του μαρξισμού να αποτελέσει μέσο υπέρβασης του κεφαλαίου; Κάτι τέτοιο θα έμοιαζε σαν ο εγωκεντρισμός του μαρξισμού να έφτανε στο απόγειό του. Υπήρχε όμως επαρκής αιτιολόγηση γι’ αυτό. Δεν ήταν μόνο ο Λένιν (μετά το “Τι να κάνουμε;”) που ήθελε τους μενσεβίκους έξω από τη ρωσική σοσιαλδημοκρατία (ο Λένιν συμφωνούσε με τους μενσεβίκους ως προς την ανάγκη αποκλεισμού των αποκαλούμενων “οικονομιστικών” τάσεων του μαρξισμού και των εργατικών οργανώσεων της εβραϊκής Μπουντ), αλλά και όπως σπάνια τονίζεται η Λούξεμπουργκ επίσης ήθελε του ρεφορμιστές ρεβιζιονιστές έξω από το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα (ο Κάουτσκυ φλυαρούσε ατελείωτα επί του θέματος αυτού). Οι Λένιν και Λούξεμπουργκ ήθελαν να διασπάσουν τη Δεύτερη Διεθνή ενάντια στους ρεφορμιστές (ή “οπορτουνιστές”).
Ο Λένιν δεν πίστευε μονάχα ότι οι διασπάσεις, δηλαδή οι πολιτικές διαιρέσεις, στην αριστερή πτέρυγα του εργατικού κινήματος ήταν εφικτές και επιθυμητές, αλλά και ότι ήταν απαραίτητες. Οι μόνες διαφορές του Λένιν με μορφές όπως οι Λούξεμπουργκ και Κάουτσκυ αφορούσαν μερικές συγκεκριμένες περιπτώσεις κατά τις οποίες παρόμοιες ρήξεις λάμβαναν ή μπορούσαν ή έπρεπε να λάβουν χώρα. Η Λούξεμπουργκ για παράδειγμα πίστευε ότι η ρήξη εντός της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας το 1903 ήταν πρώιμη κι έτσι διαφωνούσε με τον Λένιν και τους μπολσεβίκους για τα οφέλη της. Και, κυρίως, το πρόβλημα δεν ήταν απλώς εάν μία πολιτική διάσπαση μπορούσε ή έπρεπε να λάβει χώρα, αλλά πως, και ακόμα, πότε. Η πολιτική θεωρούνταν ένα ιστορικό φαινόμενο.
Υπάρχει το συγκεκριμένο ζήτημα του “κόμματος” ως μορφή πολιτικής. Οι Μαρξ και Ένγκελς έγραψαν στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ότι “οι κομμουνιστές δεν σχηματίζουν ένα ξεχωριστό κόμμα αντιτιθέμενο στα υπόλοιπα κόμματα της εργατικής τάξης”. Αυτό φαινομενικά αποτελεί πρόβλημα για την περίπτωση του Λένιν, ο οποίος είναι διαβόητος σχετικά με το “κομματικό πρόβλημα”. Θέτει όμως ένα πρόβλημα για το ζήτημα του μαρξισμού γενικότερα, στο μέτρο που ο μαρξισμός εναντιώθηκε σε άλλες, αντιτιθέμενες, πολιτικές τράσεις εντός της εργατικής τάξης, όπως για παράδειγμα στον αναρχισμό κατά την Α’ Διεθνή. Τι είχε αλλάξει από την εποχή των Μαρξ και Ένγκελς σε σχέση με αυτή του Λένιν;
Ως μαρξιστές, οι Λένιν και Λούξεμπουργκ θεωρούσαν πως αγωνίζονταν για την ηγεσία του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος και του πολιτικού του κόμματος. Αλλά δεν ταυτίζονταν απλώς είτε με το κόμμα είτε με το κίνημα, η καταγωγή των οποίων ήταν ανεξάρτητη απ’ αυτούς. Τόσο το εργατικό κίνημα όσο και το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα θα υπήρχαν ακόμα και χωρίς τον μαρξισμό. Συνεπώς το κόμμα ήταν ένα εργαλείο, όπως και το ίδιο το εργατικό κίνημα. Απαντώντας στην παρατήρηση του Μπερνστάιν ότι “το κίνημα είναι το παν, ο σκοπός τίποτα”, η Λούξεμπουργκ προχώρησε μέχρι το σημείο να δηλώσει ότι χωρίς τον σκοπό του σοσιαλισμού το εργατικό κίνημα δεν ήταν τίποτα ή, ίσως ακόμα χειρότερα από το τίποτα, επιδείνωνε τα προβλήματα του καπιταλισμού, για παράδειγμα συμβάλλοντας στην ανάδυση της “ιμπεριαλιστικής” μορφής του καπιταλισμού στα τέλη του 19ου αιώνα. Πως κατανόησαν οι μαρξιστές το σοσιαλδημοκρατικό κίνημα και τα πολιτικά του κόμματα; Για να αντιληφθούμε κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη την κριτική του Μαρξ στο πρόγραμμα της Γκότα, επί του οποίου ιδρύθηκε το γερμανικό SPD, καθώς και τη συνακόλουθη κριτική του Ένγκελς στο πρόγραμμα της Ερφούρτης που κατέστησε τον μαρξισμό επίσημη γραμμή του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Εάν άσκησαν κριτική στα προγράμματα αυτά, η αιτία ήταν πως αυτή είναι η δουλειά των μαρξιστών: η κριτική. Ό,τι και να γραφόταν σ’ αυτά τα προγράμματα είναι σίγουρο ότι θα προκαλούσαν τις κριτικές παρατηρήσεις των Μαρξ και Ένγκελς.
Οι μαρξιστές, δηλαδή οι Μαρξ και Ένγκελς, φαίνεται πως διστακτικά συμφώνησαν με τη διαμόρφωση ενός μόνιμου κόμματος της σοσιαλδημοκρατίας, αλλά όχι χωρίς σοβαρές επιφυλάξεις και προειδοποιήσεις. Η υποστήριξη της κομματικής πολιτικής ήταν προσωρινή και υπό όρους. Για παράδειγμα, το 1917, ο ίδιος ο Λένιν απείλησε να παραιτηθεί από το κόμμα των μπολσεβίκων. Ο Λένιν θεωρούσε ότι θα μπορούσε να παραιτηθεί από το κόμμα και να συνεχίσει να ηγείται της επανάστασης, ότι θα παραιτούνταν από το κόμμα ώστε να ηγηθεί της επανάστασης.
Ο βιογράφος της Λούξεμπουργκ, ο βρετανός πολιτικός επιστήμονας J.P.Nettl, επικέντρωσε το ζήτημα του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος σε ένα σύνολο προβληματικών εννοιών, οι οποίες συνολικά είχαν αμφισβητηθεί από τη ριζοσπαστική Αριστερά της Β’ Διεθνούς, από μορφές όπως οι Λούξεμπουργκ και Λένιν. Το κόμμα μπορούσε να συλληφθεί σα συσσωρευτής συμφερόντων και ομάδα πίεσης επί του κράτους ώστε να εξυπηρετηθούν τα συμφέροντα της εργατικής τάξης. Ή θα μπορούσε να συλληφθεί, όπως και το είχε συλλάβει απροκάλυπτα η ηγεσία του υπό την οργανωτική πρωτοβουλία του Μπέμπελ και τη θεωρητική πρωτοβουλία του Κάουτσκυ, σαν “κράτος εντός του κράτους” ή, σύμφωνα με την ορολογία του Νετλ, σαν “κόμμα-κληρονόμος”, το οποίο στόχευε στην κατάκτηση της εξουσίας. [7] Εδώ εμπλεκόταν μια προβληματική θεωρία όχι μόνο της επανάστασης αλλά και του σοσιαλισμού. Ιδιαίτερα προβληματική ήταν η ιδέα της οικοδόμησης της οργάνωσης της εργατικής τάξης εντός του καπιταλισμού ώστε όταν η τελική του κρίση κατέφθανε, η πολιτική εξουσία θα έπεφτε στα χέρια των σοσιαλδημοκρατών, οι οποίοι οργάνωναν την εργατική τάξη προβλέποντας μία παρόμοια εξέλιξη των γεγονότων. Όμως οι θεωρητικές αυτές συλλήψεις αμφισβητήθηκαν και δέχθηκαν κριτική, όχι μόνο από μετέπειτα ριζοσπάστες όπως οι Λούξεμπουργκ και Λένιν, αλλά επίσης από τους ίδιους τους Μαρξ και Ένγκελς. Μαρξιστές όπως οι Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν και Λούξεμπουργκ ήταν, ορθά, βαθιά καχύποπτοι απέναντι στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα ως ένα διαρκή και μόνιμο πολιτικό θεσμό της εργατικής τάξης.
Το πρόβλημα της κομματικής πολιτικής
Για την κατάλληλη εστίαση αυτής της συζήτησης σημαντική προϋπόθεση είναι η επιστροφή στην κλασική φιλελεύθερη περιφρόνηση για τα πολιτικά κόμματα. Δεν υπήρχε όρος που να προκαλεί μεγαλύτερη πολιτική καταφρόνηση από τον “άνθρωπο του κόμματος”, ή την “κομματική” πολιτική, όροι που παραβίαζαν όχι μόνο την αξία των σκεπτόμενων ατόμων αλλά, επίσης, και ίσως πιο σημαντικά, την ίδια την έννοια της πολιτικής στη φιλελεύθερη και δημοκρατική της σύλληψη, ιδιαίτερα όσον αφορά τη διάκριση μεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών. Ενώ το κράτος ήταν καταναγκαστικό, οι θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών ήταν εθελοντικοί. Στο μέτρο που τα πολιτικά κόμματα, ως μορφές συνένωσης, μπορούσαν να θεωρηθούν οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, η συνάρθρωσή τους, ως σχηματισμών, με την πολιτική εξουσία του κράτους φάνηκε στους κλασικούς φιλελεύθερους στοχαστές ως ιδιαίτερα επικίνδυνη. Ο Χέγκελ ας πούμε, προτιμούσε ρητά την κληρονομική μοναρχία επί της δημοκρατίας ως μορφή εκτελεστικής εξουσίας, ακριβώς επειδή η πρώτη δεν ανέγειρε παρόμοια προβλήματα. Για τον Χέγκελ, η κοινωνία των πολιτών θα παρέμενε περισσότερο ελεύθερη υπό μοναρχικό παρά υπό δημοκρατικό πολίτευμα, καθώς στο τελευταίο θεωρούσε πως η πολιτική εξουσία θα στρεβλωνόταν από ιδιωτικά συμφέροντα. Ο κίνδυνος εντοπιζόταν στη δυνατότητα μίας ομάδας της κοινωνίας των πολιτών να καταλάβει την κρατική εξουσία για τα στενά, ιδιωτικά της συμφέροντα. Επιπλέον, στην κλασική φιλελεύθερη παράδοση, η ιδέα του “επαγγελματία πολιτικού” ήταν αυστηρά ελεγχόμενη. Όσοι εμπλέκονταν στην κρατική πολιτική το έκαναν μάλλον μέσω άλλων θεσμών της κοινωνίας των πολιτών, ως επιχειρηματίες, καθηγητές, ιερείς κλπ, και μόνο διστακτικά αναλάμβαναν το καθήκον ενός δημόσιου αξιώματος: “είναι μια βρώμικη δουλειά αλλά κάποιος πρέπει να την κάνει”.
Αυτό το πρόβλημα της νεώτερης πολιτικής και οι μορφές του επανεμφανίστηκε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα με στοχαστές όπως ο Ρόμπερτ Μίχελς, μαθητής και συνεργάτης του Μαξ Βέμπερ, που ασχολήθηκε επίσης με το πρόβλημα της νεώτερης “γραφειοκρατίας” και, σε μία έρευνα που αποτέλεσε ορόσημο, συνέκρινε το γερμανικό SPD με το Δημοκρατικό Κόμμα στις ΗΠΑ, ειδικά σε σχέση με το ζήτημα της “κομματικής μηχανής”, με τα “εκλογικά της αφεντικά”, ή αλλώς της μηχανικής κομματικής πολιτικής, και με τη συνακόλουθη τάση προς ό,τι ο Μίχελς αποκάλεσε “ολιγαρχία”. Ο Μίχελς υπήρξε μέλος του SPD, στη ριζοσπαστική του τάση, μέχρι το 1907. (Ο Μίχελς, που μελέτησε επίσης το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ιταλίας, στρατεύτηκε αργότερα στον ιταλισμό φασισμό υπό τον πρώην σοσιαλιστή Μπενίτο Μουσολίνι, επειδή νόμιζε πως ο φασισμός αποτελούσε λύση στο πρόβλημα της γραφειοκρατίας, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία). Συνεπώς, το πρόβλημα της κομματικής πολιτικής ήταν οικείο θέμα την εποχή του Λένιν. Για τους ριζοσπάστες μαρξιστές της Β’ Διεθνούς, όπως οι Λούξεμπουργκ και Λένιν, το εργατικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα δεν προοριζόταν να αποτελέσει συσσωρευτή συμφερόντων και διαρκή πολιτικό θεσμό κοινωνικής εξουσίας, όπως το Δημοκρατικό Κόμμα στις ΗΠΑ (το οποίο έγινε εν τέλει το κόμμα των εργατικών συνδικάτων). Ποια ήταν, τότε, η λειτουργία του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος σύμφωνα με τους Λένιν και Λούξεμπουργκ;
Προφανώς, οι πολιτικοί προβληματισμοί του Λένιν δεν ήταν ίδιοι μ’ αυτούς των φιλελεύθερων οι οποίοι επιδίωκαν να αποτρέψουν την παρεμπόδιση του δυναμισμού της κοινωνίας των πολιτών στον καπιταλισμό από την αποστέωση της πολιτικής εξουσίας. Γιατί ο προβληματισμός του Λένιν αφορούσε πάνω απ’ όλα την επανάσταση, δηλαδή τον ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό. Ήταν όμως το πρόβλημα της πολιτικής κατά συνέπεια τόσο διαφορετικό στην περίπτωση του Λένιν; Αυτό εγείρει το σημαντικό πρόβλημα της συσχέτισης της κοινωνικής επανάστασης και μετασχηματισμού με την “πολιτική” στη νεώτερη σημασία της. Δηλαδή, εάν ο Λένιν ενδιαφερόταν για το “τέλος” της πολιτικής όπως την είχε συλλάβει ο φιλελευθερισμός και όπως ασκούνταν στον καπιταλισμό, ή αντίθετα εάν ενδιαφερόταν για την αφαίρεση του εμποδίου που είχε καταλήξει να είναι ο καπιταλισμός ως προς την άσκηση της πολιτικής. Με ποιον τρόπο η υπέρβαση του κοινωνικού προβλήματος του καπιταλισμού είχε γίνει μία νέα αρχή για την αληθινή άσκηση της πολιτικής; Μ’ αυτή την έννοια, είναι σημαντικό να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η πολιτική μεσολάβηση γεννήθηκε αλλά εν τέλει διαμορφώθηκε και διαστρεβλώθηκε από τη νεώτερη κοινωνία του κεφαλαίου, ειδικά μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση.
Η “πολιτική” είναι νεώτερο φαινόμενο. Η νεώτερη πολιτική καθορίζεται από την κρίση του κεφαλαίου στη νεώτερη ιστορία. Ο παραδοσιακός πολιτισμός, πριν από την αστική καπιταλιστική εποχή, βίωνε κρίσεις οι οποίες μπορούσαν να θεωρούνται μόνο φυσικές ή θεϊκές ως προς τις αιτίες τους. Η νεώτερη κοινωνία, για τους μαρξιστές (αλλά και τους φιλελεύθερους) βιώνει μάλλον ανθρωπογενείς κρίσεις, οι οποίες συνεπώς μπορούν να υπαχθούν στη σφαίρα της πολιτικής. Πράγματι η αστική πολιτική απαντά στη διαρκή κρίση του καπιταλισμού – με μία έννοια, μόνο αυτό κάνει – όμως απαντά ανεπαρκώς, φυσικοποιώντας πτυχές του καπιταλισμού οι οποίες θα έπρεπε να θεωρούνται μεταβλητές, αλλά οι οποίες, σύμφωνα με τους μαρξιστές, μπορούν να θεωρούνται ως τέτοιες, ριζικά και με συνέπεια μεταβλητές, από μία προλεταριακή ή εργατική σοσιαλιστική σκοπιά. Συνεπώς, η νεώτερη πολιτική κατατρύχεται από το “φάντασμα του κομμουνισμού” ή σοσιαλισμού. Όπως το έθεσε ο Μαρξ, στη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, “κάθε αίτημα για την απλούστερη αστική οικονομική μεταρρύθμιση, τον πιο κοινό φιλελευθερισμό, τον πιο τυπικό ρεπουμπλικανισμό, την πιο ανούσια δημοκρατία, […] στιγματίζεται ως ‘σοσιαλισμός’.”[8] Περαιτέρω, το συγκεκριμένο νόημα του σοσιαλισμού ή του κομμουνισμού υπόκειται σε αλλαγή. Για τους μαρξιστές, το αίτημα για σοσιαλισμό τον 19ο αιώνα αποτέλεσε μηχανή καπιταλιστικής ανάπτυξης, με την ιστορική έννοια. Η ιστορία (story) του σοσιαλισμού είναι συνδεδεμένη με την ανάπτυξη του κεφαλαίου, και το πρόβλημα του εάν και πως η κρίση του μεγαλώνει και προάγεται.
Επιπλέον, το πρόβλημα της κομματικής πολιτικής per se είναι ένα φαινόμενο της μετά-το-1848 εποχής, αξεδιάλυτο από τον νεώτερο σοσιαλισμό. Με άλλα λόγια, η κρίση της αστικής κοινωνίας του κεφαλαίου μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση και η αποτυχία της “κοινωνικής δημοκρατίας” (“social republic”) το 1848, ήταν η κρίση της αστικής κοινωνίας ως φιλελεύθερης. Η άνοδος της κομματικής πολιτικής συνεπώς ήταν στοιχείο του αυξανόμενου αυταρχισμού της αστικής κοινωνίας, της αποτυχίας του φιλελευθερισμού. Ως τέτοιος, ο σοσιαλισμός χρειαζόταν να αναλάβει τα προβλήματα της αστικής κοινωνίας του κεφαλαίου τα οποία η αστική πολιτική είχε εγκαταλείψει στον μετά-το-1848 κόσμο. Για τον Μαρξ, το πρόβλημα εντοπιζόταν κατεξοχήν στον δημοφιλή αυταρχισμό του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ενάντια στους φιλελεύθερους της Δεύτερης Γαλλικής Δημοκρατίας, με κορύφωση το coup d’état και την εγκαθίδρυση της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Όπως το έθεσε ο Μαρξ, οι καπιταλιστές δεν ήταν πλέον ικανοί, και οι εργάτες δεν ήταν ακόμα ικανοί να διαφεντεύουν την αστική κοινωνία του κεφαλαίου. Η κομματική πολιτική συνεπώς ήταν συνδεδεμένη με το ιστορικό φαινόμενο του Βοναπαρτισμού.
Ο Λένιν και η κρίση του μαρξισμού
Κατά την περίοδο στενής συνεργασίας μεταξύ της Λούξεμπουργκ και του Λένιν κατά τη Ρωσική Επανάσταση του 1905, η Λούξεμπουργκ εξαπέλυσε μία κριτική της σχέσης που είχε αναπτυχθεί μεταξύ του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος και των εργατικών συνδικάτων στην μπροσούρα της “Μαζική απεργία, πολιτικό κόμμα και συνδικάτα”. (Επίσης, την ίδια περίοδο η Λούξεμπουργκ υπερασπίστηκε τον Λένιν γράφοντας ενάντια στην κατηγορία περί “μπλανκισμού” που του είχαν προσάψει οι μενσεβίκοι, την οποία αποκαλούσε “σχολαστική”, θεωρώντας πως λέει πολλά περισσότερα για τον ρεφορμιστικό οπορτουνισμό αυτών που εξαπέλυαν τις κατηγορίες εναντίον του Λένιν, παρά για τον ίδιο τον στόχο τους [9]). Στην μπροσούρα της για τη μαζική απεργία, η Λούξεμπουργκ σκιαγράφησε εξειδικευμένους και μη-ταυτόσημους ρόλους για τα διάφορα στοιχεία που επισήμαινε στον τίτλο της, δηλαδή για τις απεργιακές επιτροπές, τα πολιτικά κόμματα, και τα εργατικά συνδικάτα (δεν έκανε αναφορά συγκεκριμένα στα “σοβιέτ”, ή αλλιώς εργατικά συμβούλια). Μ’ αυτή την έννοια, η “μαζική απεργία” ήταν για τη Λούξεμπουργκ ένα σύμπτωμα της ιστορικής ανάπτυξης και κρίσης της ίδιας της δημοκρατίας. Αυτό δημιουργούσε ένα πρόβλημα πολιτικής, και όχι απλά τακτικής. Δηλαδή, για τη Λούξεμπυργκ, η μαζική απεργία αποτελούσε φαινόμενο του τρόπου με τον οποίο η σοσιαλδημοκρατία είχε αναπτύξει τα πολιτικά της κόμματα και εργατικά συνδικάτα, φέρνοντας στο προσκήνιο νέες ιστορικές αναγκαιότητες. Η μποροσούρα της Λούξεμπουργκ ήταν, πάνω απ’ όλα, μία κριτική του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, το οποίο αντιμετώπιζε ως ιστορικό σύμπτωμα. Αυτό προεικόνιζε η πρότερη μπροσούρα της Λούξεμπουργκ (“Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση;”) όπου διευθετούσε το ζήτημα της raison d’être του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος (τον συνδυασμό πολιτικού κόμματος και εργατικών συνδικάτων).
Μέσω αυτής της σκοπιάς σύλληψης της ιστορίας του εργατικού κινήματος και του ίδιου του μαρξισμού ως ενδογενών στοιχείων της ιστορίας του καπιταλισμού, γίνεται εφικτή η κατανόηση της περαιτέρω έκφρασης της πολιτικής στα μετέπειτα έργα του Λένιν, όπως το “Κράτος και επανάσταση” και τον “Αριστερισμό”, όπως και η κατανόηση των πολιτικών συγκρούσεων που συνόδευαν το νεαρό σοβιετικό κράτος από τη Ρωσική Επανάσταση μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο και τη σταθεροποίηση του διεθνούς καπιταισμού μετά το πέρας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Λένιν διατήρησε μια αυστηρά μινιμαλιστική σύλληψη του κράτους, περιορίζοντάς το στο μονοπώλιο της εξουσίας για την άσκηση εξαναγκασμού, με σκοπό ακριβώς την αποφυγή της πανπεριεκτικής σύλληψης του κράτους ως το άλφα και το ωμέγα της πολιτικής. Παρομοίως, ο Λένιν έκρινε ως “παδική” την ανυπομονησία των υποτιθέμενων ριζοσπαστών απέναντι στις υπάρχουσες μορφές πολιτικής μεσολάβησης, όπως τα κοινοβούλια, τονίζοντας αταλάντευτα πως ενώ ο μαρξισμός μπορεί να έχει ξεπεράσει “θεωρητικά” μια φιλελεύθερη σύλληψη του κράτους, αυτό δεν είχε ακόμα επιτευχθεί “πολιτικά”, δηλαδή στην πράξη. Απαντώντας στην προτροπή του Τρότσκυ για τη στρατιωτικοποίηση των εργατικών συνδικάτων στο σοβιετικό κράτος, ο Λένιν επέμενε ότι τα συνδικάτα ήταν απαραίτητο να παραμείνουν ανεξάρτητα, όχι μόνο από το κράτος, αλλά και από το ίδιο το κομμουνιστικό κόμμα. Οι εργάτες χρειάζονταν την ικανότητα, σύμφωνα με τον Λένιν, να διεκδικούν τα δικαιώματά τους απέναντι στο κόμμα και το κράτος. Αναγνώριζε την αναγκαιότητα μίας ρητώς εκφρασμένης μη-ταυτότητας μεταξύ του κράτους, των πολιτικών κομμάτων, και άλλων εθελοντικών θεσμών της κοινωνίας των πολιτών όπως τα συνδικάτα. Θεμελίωση αυτής της πεποίθησης αποτελούσε η οπτική του Λένιν επί των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες θεωρούσε πως δεν μπορούσαν να καταργηθούν με ένα χτύπημα μέσω της πολιτικής επανάστασης. Παρά τη “συντριβή” του, το κράτος θα μπορούσε να ανασυγκροτηθεί, όχι επί τη βάσει μίας νέας κοινωνικής αρχής, αλλά της συνέχισης αυτού που ο Λένιν αποκαλούσε “αστικό δίκαιο”, για μεγάλο διάστημα μετά την πολιτική ανατροπή, και την κοινωνική εξάλειψη ακόμα, της διακριτής καπιταλιστικής τάξης. Το “αστικό δίκαιο” επιβίωνε ακριβώς μεταξύ των εργατών (και άλλων πρότερα εκμεταλλευόμενων μελών της κοινωνίας) κι έτσι αναπόφευκτα καθοδηγούσε τις κοινωνικές τους σχέσεις, καθιστώντας αναγκαίο ένα κράτος το οποίο θα μπορούσε μονάχα να “απονεκρωθεί”. Η πολιτική θα μπορούσε μονάχα με αργούς ρυθμούς να μετασχηματιστεί.
Τέλος, προκύπτει το ζήτημα της επίμονης προσκόλλησης του Αντόρνο στον Λένιν, παρά τις φαινομενικές, με την πρώτη ματιά, παράταιρες αντιφάσεις σε σχέση με την οπτική και πολιτική πρακτική του ίδιου του Λένιν. Για παράδειγμα, σε ένα όψιμο δοκίμιο του 1969, ο Αντόρνο επαινούσε το συνταγματικό σύστημα των ΗΠΑ για τον “διαχωρισμό των εξουσιών” και το σύστημα “ελέγχου και ισορροπιών” ως κρίσιμα για τη διατήρηση της κριτικής λειτουργίας του Λόγου (reason) στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας.[10] Αλλά αυτό για τον Αντόρνο ήταν ένα παράδειγμα, το οποίο δεν θα έπρεπε να υποστασιοποιείται ως τέτοιο. Η ταύτιση της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας στο “σοβιετικό” σύστημα των “εργατικών συμβουλίων” συλλαμβανόταν από τον Λένιν, όπως πολύ καλά ήξερε ο Αντόρνο, ως συνυπάρχουσα με διακριτές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών όπως τα πολιτικά κόμματα, τα εργατικά συνδικάτα και άλλες εθελοντικές ομάδες, κι έτσι δεν παραβίαζε αναγκαστικά, και σίγουρα όχι από πρόθεση, τον κριτικό ρόλο της πολιτικής μεσολάβησης στα διάφορα επίπεδα της κοινωνίας.
Η σύγχυση και συνταύτιση του μοντέλου κομματικής πολιτικής του Λένιν σα μορφή κρατικής πολιτικής κατά την επιδίωξη του σοσιαλισμού, αποτελεί μεγάλο λάθος. Ο Λένιν προϋπέθετε τη σημαντική μη-ταυτότητά τους. Αντιλαμβανόταν το κόμμα ως ένα μόνο μεταξύ πολλών κομμάτων, συμπεριλαμβανομένων πολλαπλών κομμάτων της εργατικής τάξης τα οποία θα συανγωνίζονταν να κερδίσουν την υποστήριξή της, συμπεριλαμβανομένων ακόμα και πολλαπλών “μαρξιστικών” κομμάτων, τα οποία θα διαφοροποιούνταν ως προς τον τρόπο συσχέτισης θεωρίας και πράξης, μέσων και σκοπών.
Αντιθέτως, δεν υπήρχε τίποτα τόσο καταπιεστικό και αυταρχικό όσο το σοσιαλδημοκρατικό “κόμμα ολόκληρης της τάξης” όπως το εννοούσε ο Κάουτσκυ (ή ο Μπέμπελ) – όσο το σοσιαλδημοκρατικό σύνθημα “μία τάξη, ένα κόμμα”, σύμφωνα με το οποίο στο μέτρο που οι καπιταλιστές έχουν ενιαίο συμφέρον ενάντια στους εργάτες, οι εργάτες πρέπει να ενοποιηθούν ενάντια στους καπιταλιστές. Εξάλλου ήταν το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα που εξαπέλυσε την αντεπανάσταση ενάντια στους Λένιν και Λούξεμπουργκ.
Ο Λένιν διατήρησε την πολιτική διχάζοντας τον μαρξισμό. Αυτό δεν συγχωρέθηκε ποτέ στον Λένιν. Αλλά, ακριβώς γι’ αυτό είναι που πρέπει να τον θυμόμαστε.
Υποσημειώσεις:
[1]. Moshe Lewin, Lenin’s Last Struggle (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2005). [2]. Adorno, Negative Dialectics, trans. E. B. Ashton (New York: Continuum, 1973), 143. [3]. Lenin, Karl Marx: A Brief Biographical Sketch with an Exposition of Marxism, II. “The Marxist Doctrine,” in Lenin, Collected Works vol. 21 (Moscow: Progress Publishers, 1974). Originally published in 1915. Available on-line at: <http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1914/granat/ch02.htm>.Τροποιήσαμε τη μετάφραση του TVXS
http://tvxs.gr/news/%CF%83%CE%B1%CE%BD-%CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B1/%CE%BF-%CE%B2%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BC%CE%AF%CF%81-%CE%BB%CE%AD%CE%BD%CE%B9%CE%BD-%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%B5%CE%B9-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%BB-%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BE [4]. Cited by Benjamin in “On the Concept of History,” Selected Writings vol. 4 1938–40 (Cambridge, MA: Harvard, 2003), 395. [5]. Korsch, “Marxism and Philosophy,” in Marxism and Philosophy, ed. and trans. Fred Halliday (New York: Monthly Review Press, 2008), 67–68. [6]. Lenin, What Is to Be Done? Burning Questions of Our Movement (1902), available on-line at: <http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1901/witbd/i.htm>. [7]. Peter Nettl, “The German Social Democratic Party 1890-1914 as Political Model,” Past and Present 30 (April 1965). [8]. Marx, The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, in Robert Tucker, ed., Marx-Engels Reader 2nd edition (New York: Norton, 1978), 602. [9]. Rosa Luxemburg, “Blanquism and Social Democracy” (1906). Available on-line at: http://www.marxists.org/archive/luxemburg/1906/06/blanquism.html. [10]. Adorno, “Critique,” Critical Models: Interventions and Catchwords, trans. Henry W. Pickford (New York: Columbia University Press, 1998).
Το θεμελιώδες ζήτημα της δομής της κοινωνίας του παρόντος (υπότιτλος αγγλικής μετάφρασης)
Θα ήθελα να μιλήσω σχετικά με τις εναλλακτικές: ύστερος καπιταλισμός ή βιομηχανική κοινωνία. Όποιος δεν είναι εξοικειωμένος με το καθεστώς αντιπαράθεσης στο εσωτερικό των κοινωνικών επιστημών θα μπορούσε να παρασυρθεί από την υποψία ότι πρόκειται για μια διαμάχη περί ονομασιών. Οι εμπειρογνώμονες μπορεί να θεωρηθεί ότι βασανίζονται από την μάταιη ανησυχία για το αν η παρούσα φάση ήταν το ένα ή το άλλο πράγμα και ως εκ τούτου άξιζε να αποκαλείται με το ένα όνομα αντί με το άλλο. Στην πραγματικότητα, όμως, υπάρχει ένα κρίσιμο ζήτημα ουσίας στο θέμα. Αυτό που διακυβεύεται είναι αν το καπιταλιστικό σύστημα εξακολουθεί να υπερισχύει σύμφωνα με το μοντέλο του, όσο και αν έχει τροποποιηθεί, ή αν η ανάπτυξη της βιομηχανίας έχει καταστήσει την έννοια του καπιταλισμού παρωχημένη, και μαζί με αυτή, την διάκριση μεταξύ καπιταλιστικών και μη-καπιταλιστικών κρατών και ακόμα και την κριτική του καπιταλισμού.
Με άλλα λόγια, το ερώτημα είναι αν αληθεύει ότι ο Μαρξ είναι ξεπερασμένος. Σύμφωνα με αυτόν τον ισχυρισμό, διαδεδομένο ανάμεσα στους κοινωνιολόγους σήμερα, ο κόσμος είναι τόσο απόλυτα καθορισμένος από την άνευ προηγουμένου ανάπτυξη στην τεχνολογία ώστε οι κοινωνικές σχέσεις που κάποτε χαρακτήριζαν τον καπιταλισμό –δηλαδή ο μετασχηματισμός της ζωντανής εργασίας σε εμπόρευμα, με την συνακόλουθη σύγκρουση μεταξύ των τάξεων – έχουν χάσει πλέον την κρίσιμη αναφορά τους ή μπορούν ακόμη να ξαποστέλνονται/αποδίδονται στην σφαίρα της δεισιδαιμονίας. Την ίδια στιγμή, μπορούμε να επισημάνουμε τα καταφανή σημεία σύγκλισης μεταξύ των τεχνικά πιο ανεπτυγμένων εθνών, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Με όρους βιοτικού επιπέδου και συνείδησης, ιδιαίτερα στα πιο σημαντικά Δυτικά κράτη οι ταξικές διαφορές είναι αποδεδειγμένα πολύ λιγότερο ορατές τώρα απ’ ότι ήταν στις δεκαετίες κατά την διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης ή σε αυτές που την ακολούθησαν. Οι προγνώσεις της θεωρίας των τάξεων, όπως η εξαθλίωση και η κατάρρευση του καπιταλισμού δεν έχουν εκπληρωθεί κατά έναν τρόπο που να δικαιώνει το ριζοσπαστικό περιεχόμενό τους. Το να μιλάμε για «σχετική εξαθλίωση» είναι γελοίο. Ακόμα και αν ο όχι μονοσήμαντος νόμος της πτώσης του ποσοστού κέρδους του Μαρξ είχε αποδειχθεί αληθινός, θα έπρεπε να παραδεχτούμε πως ο καπιταλισμός έχει ανακαλύψει εντός του τους πόρους εκείνους οι οποίοι έχουν αναβάλει την κατάρρευσή του εις τον αιώνα τον άπαντα/ επ’ αόριστον. Αυτοί οι πόροι περιλαμβάνουν, στην κορυφή της λίστας, την τεράστια ανάπτυξη του τεχνικού δυναμικού και μαζί με αυτό τη μεγάλη αύξηση των καταναλωτικών αγαθών, διαθέσιμα σε όλα τα μέλη των τεχνολογικά προηγμένων εθνών. Συνάμα, εν όψει αυτής της τεχνικής ανάπτυξης οι σχέσεις παραγωγής αποδείχτηκαν πιο ευέλικτες/ελαστικές απ’ ότι περίμενε ο Μαρξ .
Τα κριτήρια των ταξικών σχέσεων που οι εμπειρικοί κοινωνιολόγοι αρέσκονται να αποκαλούν κριτήρια κοινωνικής διαστρωμάτωσης, δηλαδή οι διαφορές των εισοδημάτων, το βιοτικό επίπεδο και η εκπαίδευση είναι γενικεύσεις [των] ευρημάτων που αφορούν μεμονωμένα άτομα. Με αυτή την έννοια μπορούμε να τα αποκαλέσουμε υποκειμενικά. Τουναντίον ο παλαιός ορισμός της τάξης έμελλε να είναι αντικειμενικός, ανεξάρτητος από τους δείκτες που προέρχονταν απευθείας από τις ζωές των υποκειμένων τους, όσο και αν αυτοί οι δείκτες εκφράζουν αντικειμενικές κοινωνικές πραγματικότητες. Η Μαρξική θεωρία [marxische Theorie] βασιζόταν στην θέση των εργοδοτών και των εργατών μέσα στη διαδικασία της παραγωγής, και τελικά αναφερόταν στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Στις κυρίαρχες σχολές κοινωνιολογίας σήμερα, αυτή η προκείμενη απορρίπτεται ως δογματική. Η διένεξη/διαμάχη χρειάζεται να επιλυθεί θεωρητικά, όχι απλά με την παρουσίαση γεγονότων· αυτά ναι μεν συνεισφέρουν στην κριτική, μπορεί όμως επίσης –σύμφωνα με την κριτική θεωρία- να συσκοτίζουν κοινωνικές δομές. Ακόμα και οι αντίπαλοι της διαλεκτικής δεν είναι πλέον πρόθυμοι να αναβάλουν επ’ αόριστον την ανάπτυξη μιας θεωρίας που [θα] λαμβάνει υπόψη της τα κύρια ενδιαφέροντα της κοινωνιολογίας. Η διαμάχη είναι βασικά [διαμάχη] ερμηνείας [Deutung] –εκτός και αν θέλουμε να εξορίσουμε την επιθυμία για εξεύρεση λύσης στην λήθη/αφάνεια του μη-επιστημονικού.
Μια διαλεκτική θεωρία της κοινωνίας ασχολείται με τους δομικούς νόμους που διέπουν τα γεγονότα, που εκδηλώνονται σε αυτά, και που τροποποιούνται από αυτά. Με τον όρο δομικοί νόμοι εννοεί τάσεις που προκύπτουν, περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά, από τα ιστορικά συστατικά μέρη του όλου συστήματος. Τα μαρξιστικά μοντέλα για αυτό ήταν ο νόμος της αξίας, ο νόμος της συσσώρευσης και ο νόμος της κατάρρευσης [του καπιταλισμού]. Με τον όρο δομή, η διαλεκτική θεωρία δεν εννοεί τύπους υπό τους οποίους τα κοινωνιολογικά ευρήματα εισάγονται κατά το δυνατόν πληρέστερα, αδιάλλειπτα και ελεύθερα αντιφάσεων.. Έτσι αυτό σημαίνει ότι δεν πρόκειται περί συστηματοποιήσεων αλλά πολλώ μάλλον για το σύστημα της κοινωνίας που προϋπάρχει/που προϋποτίθεται των διαδικασιών και των δεδομένων της επιστημονικής γνώσης. Μια τέτοια θεωρία είναι η τελευταία που θα αντισταθεί στα γεγονότα και σίγουρα δεν θα τα στρεβλώσει προκειμένου να ικανοποιήσει μια προειλημμένη θέση. Διότι σε αυτήν την περίπτωση θα διολίσθαινε αναμφίβολα στον δογματισμό και θα επαναλάμβανε στο επίπεδο του στοχασμού αυτό που οι δυνάμεις της Ανατολικής Ευρώπης ενάσκησαν, μέσω του εργαλείου του διαλεκτικού υλισμού, στην πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, θα ακινητοποιούσε αντικείμενα τα οποία από την φύση τους δεν μπορούν παρά να συλληφθούν ως εν κινήσει. Έτσι ένας φετιχισμός του αντικειμενικού νόμου δημιουργείται κατ’ αντιστοιχία προς τον φετιχισμό των γεγονότων. Μια διαλεκτική θεωρία διαποτισμένη από την οδυνηρή εμπειρία της κυριαρχίας αυτών των νόμων, δεν τους αποθεώνει/υμνολογεί αλλά τους υποβάλλει σε κριτική, όπως υποβάλλει σε κριτική την ψευδαίσθηση/επίφαση ότι τα μεμονωμένα και συγκεκριμένα γεγονότα καθορίζουν την πορεία του κόσμου. Κατά πάσα πιθανότητα, υπό την επήρειά της, το μεμονωμένο και συγκεκριμένο δεν υφίσταται ακόμα. Η λέξη «πλουραλισμός» στηρίζει την ουτοπική πεποίθηση ότι η ουτοπία ήδη υπάρχει: χρησιμεύει για να μας κατευνάσει. Αυτός είναι ο λόγος που η διαλεκτική θεωρία, η οποία αναστοχάζεται τον εαυτό της κριτικά, δε δύναται να επαναπαυθεί από την πλευρά της στο μέσον του καθολικού. Το να ξεφύγει από αυτή την μεσολάβηση είναι πράγματι στις προθέσεις της.
Ούτε είναι απρόσβλητη από την ψευδή διάκριση μεταξύ καθαρού στοχασμού και εμπειρικής έρευνας. Πρόσφατα, ένας Ρώσος διανοούμενος με αξιοσημείωτη επιρροή μου είπε πως η κοινωνιολογία είναι μια νέα επιστήμη στην Σοβιετική Ένωση. Αυτό που εννοούσε ήταν η εμπειρική κοινωνιολογία. Το γεγονός ότι αυτό θα μπορούσε να έχει κάποια σχέση με την θεωρία της κοινωνίας που επέχει θέση κρατικής θρησκείας στην χώρα του τού ήταν τόσο λίγο προφανές, όσο το γεγονός ότι ο Μαρξ διεξήγαγε εμπειρική έρευνα. Η πραγμοποιημένη συνείδηση δεν παύει να υφίσταται εκεί όπου η έννοια της πραγμοποίησης κατέχει τιμητική θέση. Ο κομπασμός σχετικά με έννοιες όπως ο «ιμπεριαλισμός» ή το «μονοπώλιο», ανεξάρτητα από το πεδίο εφαρμογής τους και της πραγματικότητας που αντιστοιχούν σε αυτές, είναι ψευδής και παράλογος. Είναι σύστοιχος προς την στάση εκείνη, η οποία χάριν της τυφλής νομιναλιστικής της παράστασης περί «γεγονότων», οχυρώνεται έναντι της ιδέας ότι έννοιες, όπως η «ανταλλακτική κοινωνία», παραπέμπουν σε μια αντικειμενική πραγματικότητα και εκφράζουν έναν καταναγκασμό του καθολικού που υπερβαίνει τα γεγονότα και που δεν δύναται πάντα να αναχθεί σε λειτουργικά καθορισμένες πραγματικότητες. Πρέπει να εργαστούμε ενάντια σε αμφότερες τις τάσεις αυτές. Με αυτή την έννοια το θέμα μας, ύστερος καπιταλισμός ή βιομηχανική κοινωνία, μαρτυρά την μεθοδολογικής φύσης πρόθεσή μας να εξασκήσουμε την αυτοκριτική μέσα σε πνεύμα ελευθερίας/για αυτοκριτική εξ αφορμής της ελευθερίας [Selbstkritik aus Freiheit].
Μία απλή απάντηση στην ερώτηση που θέτει το θέμα μας ούτε αναμένεται ούτε αναζητείται. Οι εναλλακτικές λύσεις που μας αναγκάζουν να αποφασίσουμε υπέρ του ενός ή του άλλου, έστω και στο επίπεδο της θεωρίας, είναι ήδη οι ίδιες καταστάσεις καταναγκασμού οι οποίες αναπαρήχθησαν σε μια ανελεύθερη κοινωνία και μεταφέρθηκαν στην σκέψη εκείνων, των οποίων καθήκον είναι να άρουν τον ζυγό της ανελευθερίας, επιμένοντας πεισματικά στον στοχασμό. Ο διαλεκτικός, πάνω απ’ όλα, δεν θα πρέπει να αφήσει τον εαυτό του να εξαναγκαστεί σε μια δεσμευτική διάκριση μεταξύ ύστερου καπιταλισμού και βιομηχανικής κοινωνίας, ούτε να αρκεστεί σε μία χαλαρή απόφανση του τύπου «από την μια πλευρά … και από την άλλη». Αντίθετα προς την συμβουλή του Μπρεχτ, [ο διαλεκτικός] πρέπει να αποφύγει την απλούστευση επειδή η κοινότοπη σκέψη [Denkgewohnheit] θα του υποβάλλει και μια κοινότοπη απάντηση, ακριβώς όπως θα υποβάλλει στους αντιπάλους του την αντίθετη απάντηση. Όποιος δεν παραβλέπει την προτεραιότητα που έχει η δομή έναντι των γεγονότων [Sachverhalte], σε αντίθεση με τους περισσότερους αντιπάλους του, δεν θα μπει στον πειρασμό να απορρίψει αντιφάσεις ως λογικά σφάλματα ούτε να τις εξαλείψει προκειμένου να εξασφαλίσει την συνοχή του επιστημονικού πλαισίου. Αντίθετα, θα τις αναζητήσει μέσα την κοινωνική δομή, η οποία ήταν ανταγωνιστική από τότε που υπάρχει ρητά κοινωνία και η οποία παρέμεινε ανταγωνιστική όπως επέδειξαν αδρομερώς οι διαμάχες εξωτερικής πολιτικής, η μόνιμη απειλή του πολέμου και πρόσφατα η ρώσικη εισβολή στην Τσεχοσλοβακία. Αυτό παραγνωρίζεται από τον αντίθετο τρόπο σκέψης, ο οποίος συνεχώς προβάλλει την τυπικής λογικής ιδέα ότι η αντίφαση είναι φευκτέα στο εκάστοτε διανοητικό αντικείμενο. Αποστολή μας δεν είναι να επιλέξουμε μεταξύ αυτών των δύο προσεγγίσεων, είτε για επιστημονικούς λόγους είτε για λόγους γούστου. Τουναντίον, σκοπός είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι η σχέση μεταξύ αυτών των δύο προσεγγίσεων εκφράζει την αντίφαση που χαρακτηρίζει την σημερινή κατάσταση. Έργο της κοινωνιολογίας είναι να αρθρώσει αυτήν την αντίφαση στο επίπεδο της θεωρίας.
Πολλές από τις προγνώσεις της διαλεκτικής θεωρίας έρχονται σε αντίφαση μεταξύ τους. Κάποιες απλά δεν εκπληρώθηκαν ποτέ. Ορισμένες αναλυτικές κατηγορίες οδηγούν σε αδιέξοδα [Aporien] τα οποία μπορούν να αρθούν μόνο μέσω υπερβολικά τεχνητών επιχειρημάτων. Άλλες προγνώσεις, αρχικά στενά συνυφασμένες με αυτές, έχουν δικαιωθεί θεαματικά. Δοθέντων των ισχυρισμών της διαλεκτικής, ακόμα και εκείνοι που δεν πιστεύουν ότι οι προγνώσεις είναι το νόημα της θεωρίας δεν θα ικανοποιηθούν με την βεβαίωση ότι αυτές είναι εν μέρει αληθείς και εν μέρει εσφαλμένες. Αυτές οι αποκλίσεις απαιτούν με την σειρά τους θεωρητική επεξήγηση. Το γεγονός ότι δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια προλεταριακή ταξική συνείδηση στις πιο ισχυρές καπιταλιστικές χώρες δεν αναιρεί από μόνο του τον ισχυρισμό ότι οι τάξεις υπάρχουν, ακόμα και αν αυτός έρχεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη πεποίθηση [communis opinion]. Η τάξη οριζόταν από την σχέση των μελών της προς τα μέσα παραγωγής, όχι από την συνείδησή τους.
Ευλογοφανείς εξηγήσεις για την απουσία ταξικής συνείδησης δε λείπουν. Έχουμε, για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι εργάτες δεν εξαθλιώνονταν αλλά όλο και περισσότερο ενσωματώνονταν στην αστική κοινωνία και στις απόψεις της, μια εξέλιξη που δεν θα μπορούσε να προβλεφθεί κατά την διάρκεια ή αμέσως μετά την Βιομηχανική Επανάσταση, όπου το βιομηχανικό προλεταριάτο είχε στρατολογηθεί από τις τάξεις των απόρων και παρ’ όλα αυτά δεν είχε καταφέρει να εξασφαλίσει πλήρως μια θέση στην κοινωνία. Το κοινωνικό Είναι δε δημιουργεί ευθέως ταξική συνείδηση [Nicht schafft gesellschaftliches Sein unmittelbar Klassenbewusstsein]. Λόγω της ενσωμάτωσής τους στην κοινωνία, οι μάζες δεν έχουν περισσότερο έλεγχο του κοινωνικού τους πεπρωμένου σήμερα από ότι είχαν πριν εκατόν είκοσι χρόνια. Κατά συνέπεια, δεν έχουν απλά χάσει την όποια αίσθηση ταξικής αλληλεγγύης αλλά επιπλέον αποτυγχάνουν να συνειδητοποιήσουν πλήρως ότι αυτοί είναι τα αντικείμενα και όχι τα υποκείμενα της κοινωνικής διαδικασίας, την οποία εντούτοις συντηρούν ως υποκείμενα. Η ταξική συνείδηση, από την οποία, σύμφωνα με την μαρξική θεωρία [marxische Theorie], υποτίθεται πως εξαρτάται το ποιοτικό άλμα, ήταν επίσης σύμφωνα με την ίδια αυτή συνείδηση ένα επιφαινόμενο. Ωστόσο, σε χώρες αρχετυπικές όσον αφορά τις ταξικές σχέσεις, όπως η Βόρεια Αμερική, η ταξική συνείδηση απουσίαζε για μεγάλες χρονικές περιόδους, αν υπήρξε πράγματι ποτέ. Αλλά εάν έτσι έχουν τα πράγματα και το ζήτημα για το προλεταριάτο απλά γίνεται αινιγματικό, τότε η ποσότητα μετατρέπεται σε ποιότητα και η υποψία ότι δημιουργούνται εννοιολογικοί μύθοι μπορεί να καταργηθεί μόνο δια διατάγματος: δεν μπορεί να παραμείνει κρυμμένη από την σκέψη.
Η ιστορική εξέλιξη δυσκολεύεται να διαχωριστεί από το επίκεντρο της μαρξικής θεωρίας, την θεωρία της υπεραξίας. Η τελευταία όφειλε να παράσχει μια αντικειμενική οικονομική εξήγηση των ταξικών σχέσεων και της ανάπτυξης του ταξικού ανταγωνισμού. Αν όμως χάρη στην τεχνολογική πρόοδο και την εκβιομηχάνιση το μερίδιο της ζωντανής εργασίας από την οποία και μόνο υποτίθεται πως θα προέκυπτε η υπεραξία συρρικνώνεται και μάλιστα γίνεται περιθωριακό, τουλάχιστον ως τάση, αυτό το γεγονός δεν μπορεί παρά να επηρεάσει τον πυρήνα της θεωρίας, την θεωρία της υπεραξίας. Η σημερινή/παρούσα έλλειψη μιας αντικειμενικής θεωρίας της αξίας προσδιορίζεται, όχι μόνο από την σχολή της οικονομικής σκέψης η οποία είναι σχεδόν η μόνη που χαίρει ακαδημαϊκού σεβασμού σήμερα· αλλά και από τις σχεδόν απαγορευτικές δυσκολίες θεμελίωσης του σχηματισμού των τάξεων αντικειμενικά εν τη απουσία μιας θεωρίας της υπεραξίας.
Μη-οικονομολόγοι έχουν παρατηρήσει ότι ακόμα και οι αποκαλούμενοι νέο-Μαρξιστές χρησιμοποιούν στοιχεία της υποκειμενικής οικονομικής για να καλύψουν τα κενά στην αντιμετώπιση κρίσιμων ζητημάτων. Δεν είναι μόνο η σταδιακή αποδυνάμωση της θεωρητικής ικανότητας την οποία πρέπει να κατηγορήσουμε για αυτό. Είναι πιθανό η σύγχρονη κοινωνία να υπεκφεύγει των δυσκολιών μιας εσωτερικά συνεκτικής θεωρίας. Για τον Μαρξ ήταν ευκολότερο από αυτήν την άποψη, καθώς στο πεδίο της επιστήμης το ανεπτυγμένο σύστημα του φιλελευθερισμού ήταν στη διάθεσή του. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν να εξετάσει αν ο καπιταλισμός αντιστοιχεί σε αυτό το μοντέλο κατά τις οικείες του δυναμικές κατηγορίες προκειμένου να παράγει/παραγάγει μια οιονεί συστηματική θεωρία, σε προσδιορισμένη άρνηση του συστήματος που βρήκε μπροστά του.
Στο μεταξύ, η οικονομία της αγοράς έχει γίνει τόσο διάτρητη ώστε να αποκλείεται οποιαδήποτε τέτοια αντιμετώπιση. Ο ανορθολογισμός της παρούσας κοινωνικής δομής παρεμποδίζει την ορθολογική εκδίπλωση της τελευταίας στη θεωρία. Η πιθανότητα να μεταβεί η διεύθυνση των οικονομικών διαδικασιών στην πολιτική εξουσία προκύπτει πράγματι από την δυναμική του παραγωγικού (deductive) συστήματος, αλλά επίσης τείνει προς ένα αντικειμενικό ανορθολογισμό. Αυτό είναι που μπορεί να εξηγήσει γιατί δεν είχαμε καμία πειστική αντικειμενική θεωρία της κοινωνίας για τόσο μεγάλο διάστημα και όχι μόνο ο στείρος δογματισμός των υποστηρικτών του [ανορθολογισμού]. Με βάση αυτή την ερμηνεία η αποτυχία αυτή δεν είναι έκφραση της κριτικής εξέλιξης του επιστημονικού πνεύματος, αλλά καταναγκαστικής παραίτησης. Η οπισθοδρόμηση της ίδιας της κοινωνίας είναι παράλληλη προς την αδυναμία να παραχθεί μία θεωρία της κοινωνίας.
Μια τέτοια θεωρία θα βρει πολλά βαρυσήμαντα δεδομένα στην πορεία της. Καθώς δεν γίνεται χρήση της έννοιας-κλειδί καπιταλισμός αυτά θα μπορούσαν να ερμηνευτούν μόνο με βίαιες και αυθαίρετες στρεβλώσεις. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να υπόκεινται στην κυριαρχία της οικονομικής διαδικασίας. Τα αντικείμενά της έχουν από καιρό παύσει να είναι μόνο οι μάζες: αυτά περιλαμβάνουν τώρα τους εξουσιαστές και τους αντιπροσώπους τους. Οι τελευταίοι, συμφώνως με την παλαιότερη θεωρία, έχουν σε μεγάλο βαθμό υποβιβαστεί σε λειτουργίες του ίδιου του παραγωγικού μηχανισμού τους. Το πολυσυζητημένο ζήτημα/ερώτημα που αφορά την επανάσταση των διευθυντών [managerialrevolution-αγγλικά στο πρωτότυπο] μετά την υποτιθέμενη μεταφορά της εξουσίας/κυριαρχίας από τους νόμιμους ιδιοκτήτες στην διευθυντική γραφειοκρατία είναι δευτερεύουσας σημασίας. Η παραπάνω διαδικασία συνεχίζει να παράγει και να αναπαράγει τον εαυτό της όπως έκανε πάντα. Ακόμα και αν οι τάξεις δεν μοιάζουν πλέον με αυτές που παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα Germinal του Ζολά, δημιουργείται μία δομή σύμφωνα με αυτό που ο αντισοσιαλιστής Νίτσε προοικονομούσε με τη διατύπωση «ένα κοπάδι, αλλά κανένας βοσκός». Ωστόσο, η διατύπωση αυτή αποκρύπτει κάτι το οποίο ο ίδιος δεν ήθελε να δει, δηλαδή, την παλαιά κοινωνική καταπίεση. Μόνο που τώρα η καταπίεση έχει γίνει ανώνυμη. Αν η παλαιά θεωρία της εξαθλίωσης δεν επαληθεύτηκε κατά γράμμα αυτό συντελέστηκε υπό την όχι λιγότερο ανησυχητική σημασία ότι η ανελευθερία, η εξάρτηση από έναν μηχανισμό ο οποίος έχει ξεφύγει από τον έλεγχο αυτών που τον χρησιμοποιούν, έχει εξαπλωθεί πάνω σε όλη την ανθρωπότητα.
Η ευρέως θρηνούμενη ανωριμότητα των μαζών αντικατοπτρίζει απλά το γεγονός ότι αυτές είναι τόσο λίγο αυτόνομα κυρίαρχες των ζωών τους όσο ήταν πάντα. Όπως και στον μύθο, η ζωή τους τους συμβαίνει, σαν μοίρα. Περαιτέρω, εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι ακόμα και υποκειμενικά με όρους συνείδησης περί πραγματικότητας εκ μέρους των μαζών, οι ταξικοί διαχωρισμοί δεν έχουν σε καμία περίπτωση ισοπεδωθεί στον βαθμό που μερικές φορές υπονοείται. Ακόμα και οι θεωρίες του ιμπεριαλισμού δεν έχουν καταστεί παρωχημένες με την αποχώρηση των μεγάλων δυνάμεων από τις αποικίες τους. Η διαδικασία που περιέγραφαν επιβιώνει σήμερα στον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο μεγάλων μπλοκ εξουσίας. Η κατ’ ισχυρισμόν παρωχημένη/γερασμένη θεωρία των κοινωνικών ανταγωνισμών με την τελική κατάρρευση υπερθεματίζεται πέραν κάθε μέτρου από τους έκδηλους πολιτικούς ανταγωνισμούς . Η υπόθεση εργασίας αν και σε ποιο βαθμό η ταξική σχέση μετατοπίστηκε στην σχέση μεταξύ των ηγετικών βιομηχανικών κρατών από τη μία και των σθεναρά υποταγμένων υπανάπτυκτων εθνών από την άλλη, αυτό είναι ένα ζήτημα το οποίο δεν μπορώ να θίξω εδώ.
Από την άποψη της κριτικής διαλεκτικής θεωρίας, θα ήθελα να προτείνω για αρχή την αναγκαστικά αφηρημένη απάντηση ότι η σύγχρονη κοινωνία είναι αναμφισβήτητα μια βιομηχανική κοινωνία σύμφωνα με το επίπεδο των παραγωγικών της δυνάμεων. Η βιομηχανική εργασία έχει γίνει παντού το πρότυπο της κοινωνίας ως τέτοιας, ανεξαρτήτως των συνόρων που χωρίζουν τα διαφορετικά πολιτικά συστήματα. Έχει εξελιχθεί σε μια ολότητα επειδή μέθοδοι όμοιες προς εκείνες της βιομηχανίας αναγκαστικά επεκτείνονται δυνάμει των νόμων της οικονομίας σε άλλες σφαίρες της υλικής παραγωγής, στην διοίκηση, στην σφαίρα της κυκλοφορίας, και σε εκείνες που αυτο-αποκαλούνται κουλτούρα. Τουναντίον, η κοινωνία είναι καπιταλιστική στις παραγωγικές της σχέσεις/η κοινωνία υπάρχει ως καπιταλισμός στις παραγωγικές της σχέσεις. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι αυτό που ήταν στην ανάλυση του Μαρξ στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα: προσαρτήματα της μηχανής, όχι μόνο κατά κυριολεξία εργάτες που πρέπει να προσαρμοστούν στην φύση του μηχανικού εξοπλισμού που χρησιμοποιούν, αλλά πολλώ μάλλον μεταφορικά εργάτες που είναι αναγκασμένοι ως τις πιο μύχιες παρορμήσεις τους να καθυποτάξουν τον εαυτό τους στους κοινωνικούς μηχανισμούς και να υιοθετήσουν συγκεκριμένους κοινωνικούς ρόλους χωρίς επιφυλάξεις. Η παραγωγή πραγματοποιείται σήμερα όπως και τότε, χάριν του κέρδους. Και ξεπερνώντας κατά πολύ αυτό που ήταν προβλέψιμο την εποχή του Μαρξ, οι ανθρώπινες ανάγκες που ήταν δυνητικά λειτουργίες του παραγωγικού μηχανισμού έχουν γίνει στην πραγματικότητα οι ίδιες οι λειτουργίες του πλέον, αντί να γίνει ο παραγωγικός μηχανισμός μια λειτουργία των ανθρώπινων αναγκών. Οι άνθρωποι τελούν πλέον υπό πλήρη έλεγχο. Ομολογουμένως οι ανθρώπινες ανάγκες, ακόμη και αν είναι σταθερές και προσαρμοσμένες προς τα συμφέροντα του μηχανισμού, εξακολουθούν να υπάρχουν συρόμενες, τρόπον τινά και ο μηχανισμός μπορεί, ως εκ τούτου, να τις επικαλείται. Όμως η χρηστική αξία των εμπορευμάτων έχει πλέον χάσει όλη την εναπομείνασα πηγαία της «φυσικότητα». Οι ανάγκες ικανοποιούνται όχι μόνο έμμεσα, διαμέσου της ανταλλακτικής αξίας τους, αλλά στους οικονομικά σχετικούς τομείς αυτές παράγονται από το κίνητρο του κέρδους, ακόμα και εις βάρος των αντικειμενικών αναγκών των καταναλωτών, όπως είναι οι κατάλληλες οικίες, για να μην αναφέρουμε την εκπαίδευση και την πληροφόρηση για τα πιο σημαντικά ζητήματα που αφορούν τις ζωές τους. Στην σφαίρα των αγαθών που ξεπερνούν τις στοιχειώδεις ανάγκες της ζωής, η τάση είναι οι ανταλλακτικές αξίες να διαλύονται, να αναλώνονται- ένα φαινόμενο που στην εμπειρική κοινωνιολογία εμφανίζεται διατυπωμένο με όρους όπως «γόητρο» και «σύμβολα του στάτους», παρ’ όλο που αυτοί [οι όροι] δεν συλλαμβάνουν την αντικειμενική τους ουσία [των ανταλλακτικών αξιών].
Στις βιομηχανικά προηγμένες κοινωνίες, όσο δεν προκύπτουν φυσικές οικονομικές καταστροφές σε πείσμα του Keynes, οι άνθρωποι έχουν μάθει να προλαμβάνουν μια κραυγαλέα φτώχεια, αν και όχι στον βαθμό που προβλεπόταν/διαβεβαιωνόταν από την σκοπιά της κοινωνίας της αφθονίας. Ωστόσο, το ξόρκι του συστήματος πάνω στην ανθρωπότητα –στο μέτρο που μία τέτοια παρομοίωση έχει νόημα– έχει ισχυροποιηθεί μέσω της διαδικασίας της ενσωμάτωσης. Είναι αδιαμφισβήτητο το ότι με την αυξανόμενη ικανοποίηση των υλικών αναγκών, και ανεξάρτητα από την παραμόρφωσή τους από τον μηχανισμό, μία ζωή που δεν υπόκειται στην ανάγκη έχει γίνει ασύγκριτα πιο εφικτή. Ακόμα και στις πιο φτωχές χώρες όλοι μπορούν να τραφούν πλέον. Συνάμα, το γεγονός ότι το πέπλο, το οποίο αποκρύπτει από την συνείδηση αυτό που είναι εφικτό, έχει καταστεί διάφανο αποδεικνύεται από τον πανικό που δημιουργείται παντού από μορφές κοινωνικής διαφώτισης που δεν έχουν καλυφθεί από τις επίσημες μορφές επικοινωνίας. Αυτό που ο Μαρξ και ο Ένγκελς, οι οποίοι επιθυμούσαν μια ανθρώπινη οργάνωση της κοινωνίας, κατήγγειλαν ως ουτοπία, ισχυριζόμενοι ότι απλώς υπονόμευε μια τέτοια οργάνωση, κατέστη μία χειροπιαστή/απτή δυνατότητα. Σήμερα, η κριτική της ουτοπίας εκφυλίστηκε σε απόθεμα της ιδεολογίας, ενώ ο θρίαμβος της τεχνικής παραγωγικότητας μας εξαπατά στο να πιστεύουμε ότι η ουτοπία, η οποία είναι ασύμβατη με τις σχέσεις παραγωγής, έχει ήδη πραγματωθεί. Αλλά οι αντιφάσεις στην νέα, διεθνή τους μορφή – έχοντας στο νου μου τον αγώνα εξοπλισμού στην Ανατολή και στην Δύση – κάνουν το εφικτό ανέφικτο.
Προκειμένου να αποκτήσουμε μία διαυγή εικόνα όλων αυτών απαιτείται βέβαια να μην κατηγορήσουμε την τεχνολογία, δηλαδή τις παραγωγικές δυνάμεις, ή να υποκύψουμε σε κάποιο είδος θεωρητικού Λουδισμού μεγάλης κλίμακας, ακόμα κι αν η κριτική μας καλεί πάντα να το κάνουμε. Δεν είναι η τεχνολογία που είναι καταστροφική αλλά η διαπλοκή της με τις κοινωνικές σχέσεις που την πλαισιώνουν . Θα πρέπει απλώς να υπενθυμίσουμε ότι το ενδιαφέρον για κέρδος και κυριαρχία είναι αυτό που έχει κατευθύνει την τεχνολογική ανάπτυξη: κατά περίσταση αυτή συμπίπτει κατά ένα καταστροφικό τρόπο με την ανάγκη για άσκηση ελέγχου. Η εφεύρεση μέσων καταστροφής δεν έχει γίνει τυχαία το νέο αρχέτυπο της τεχνολογίας. Ενώ αντιθέτως οι τεχνολογίες εκείνες που στρέφουν την πλάτη τους στην κυριαρχία, στον συγκεντρωτισμό και τη βία ενάντια στην φύση και που αναμφίβολα θα βοηθούσαν στην επούλωση πολλών από αυτά που, κυριολεκτικά και μεταφορικά, έχουν υποστεί βλάβη από την τεχνολογία που έχουμε, [αυτές] αφήνονται στον μαρασμό.
Παρά όλες τις διαβεβαιώσεις της περί του αντιθέτου, παρά όλο της τον δυναμισμό και την ανάπτυξή της στην παραγωγή, η τωρινή κοινωνία εμφανίζει ορισμένες στατικές τάσεις. Αυτές ανήκουν στις σχέσεις παραγωγής. Οι τελευταίες έχουν παύσει να είναι απλώς σχέσεις ιδιοκτησίας: τώρα περιλαμβάνουν και σχέσεις που εκτείνονται από τη διαχείριση/διοίκηση μέχρι υψηλότερες λειτουργίες του κράτους, το οποίο επιτελεί πλέον τον ρόλο ενός καπιταλιστή που εμπερικλείει εντός του το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων [Gesamtkapitalist]. Καθώς η ορθολογικοποίησή τους ομοιάζει με την τεχνική ορθολογικότητα, δηλαδή την ορθολογικότητα των παραγωγικών δυνάμεων, αυτές έχουν αναμφισβήτητα γίνει πιο ευέλικτες. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι το καθολικό συμφέρον συνάδει με την διατήρηση του statusquo και ότι το ιδεώδες είναι η πλήρης απασχόληση – όχι η απελευθέρωση από την ετερόνομη εργασία. Αλλά η κατάσταση αυτή, η οποία με όρους εξωτερικής πολιτικής είναι σε κάθε περίπτωση εξαιρετικά ασταθής, είναι μόνο προσωρινά σε ισορροπία· είναι προϊόν δυνάμεων των οποίων η ένταση απειλεί να την συντρίψει. Στο πλαίσιο των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής, η ανθρωπότητα είναι ουσιαστικά η ίδια ο εφεδρικός της στρατός και υποστηρίζεται ως τέτοια. Η προσδοκία του Μαρξ ότι η πρωτοκαθεδρία/προτεραιότητα των παραγωγικών δυνάμεων ήταν ιστορικά κατοχυρωμένη και ότι αυτή θα οδηγήσει αναγκαία στην καταστροφή/διάλυση των παραγωγικών σχέσεων, αποδείχθηκε υπερβολικά αισιόδοξη. Από την άποψη αυτή ο Μαρξ, ο ορκισμένος εχθρός του Γερμανικού ιδεαλισμού, παρέμεινε πιστός στην καταφατική θεώρηση του τελευταίου για την ιστορία. Η εμπιστοσύνη στο παγκόσμιο πνεύμα συνέβαλε στην παγίωση ύστερων εκδοχών της παγκόσμιας τάξης οι οποίες υποτίθεται πως έπρεπε να ανατραπούν, σύμφωνα με την Ενδέκατη Θέση για τον Φοϋερμπαχ. [1]Το καθαρό ένστικτο για επιβίωση επέτρεψε στις σχέσεις παραγωγής να διατηρήσουν τον έλεγχο των απελευθερωμένων παραγωγικών δυνάμεων μέσω μιας σειράς ειδικών διατάξεων και τεχνασμάτων. Το ειδοποιό γνώρισμα/σήμα κατατεθέν της εποχής είναι η επικράτηση/υπερίσχυση των παραγωγικών σχέσεων έναντι των παραγωγικών δυνάμεων, παρόλο που στα μάτια των τελευταίων οι παραγωγικές σχέσεις δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένας περίγελος . Το γεγονός ότι η μακρά χειρ της ανθρωπότητας μπορεί να φτάσει μακρινούς, ακατοίκητους πλανήτες αλλά είναι ανίκανη να ιδρύσει μια αιώνια ειρήνη στην γη καθιστά εμφανή τον παραλογισμό προς τον οποίο προσανατολίζεται η κοινωνική διαλεκτική.
Αυτή η επίμονη επικράτηση των παραγωγικών σχέσεων δεν ήταν κάτι που ήλπιζε ο Μαρξ. Προκλήθηκε κυρίως από το γεγονός ότι η κοινωνία ήταν σε θέση να απορροφήσει αυτό που ο Veblen ονόμασε «υποκείμενο πληθυσμό». Μόνον αυτός που θέτει αφηρημένα την ευδαιμονία του συνόλου υπεράνω αυτής των ζωντανών μεμονωμένων ατόμων, ενδέχεται να απεύχεται την ως άνω απορρόφηση. Από την πλευρά της, η εξέλιξη αυτή βασίστηκε σε αυτήν των παραγωγικών δυνάμεων. Ωστόσο δεν ήταν ταυτόσημη με το προβάδισμα των δυνάμεων παραγωγής έναντι των σχέσεων παραγωγής. Το προβάδισμα αυτό δε θα πρέπει να νοηθεί με μηχανιστικούς όρους. Η πραγματοποίηση της υπερίσχυσης των παραγωγικών δυνάμεων θα απαιτούσε την αυθόρμητη δράση εκείνων των ανθρώπων που ενδιαφέρονται για την αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων, και των οποίων ο αριθμός έχει ξεπεράσει κατά πολύ εκείνον του βιομηχανικού προλεταριάτου. Ωστόσο, το αντικειμενικό συμφέρον και ο υποκειμενικός αυθορμητισμός ακολουθούν εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις. Ο αυθορμητισμός στέρεψε κάτω από το αφόρητο βάρος του δεδομένου. Η απόφανση του Μαρξ ότι η θεωρία γίνεται υλική δύναμη όταν διακατέχει τις μάζες ανατράπηκε κατάφορα από την πορεία των γεγονότων.Εάν η οργάνωση της κοινωνίας, τυχαία ή μέσω σχεδίου, χρησιμοποιεί την πολιτιστική βιομηχανία, τη βιομηχανία της συνείδησης και τον μονοπωλιακό έλεγχο της γνώμης για να φράξει τον δρόμο στις πιο βασικές γνώσεις και εμπειρίες των πλέον επικίνδυνων διαδικασιών και των ουσιωδέστερων κριτικών ιδεών· εάν πηγαίνοντας ακόμη πιο πέρα, η κοινωνία παραλύει την ικανότητα των ανθρώπων να συλλάβουν τον κόσμο με συγκεκριμένους όρους ως οτιδήποτε άλλο πέρα από αυτό που φαίνεται να είναι, τότε η παγιωμένη και χειραγωγημένη κατάσταση του πνεύματος γίνεται επίσης μια υλική δύναμη. Αλλά γίνεται δύναμη καταπίεσης, η οποία είναι τόσο ισχυρή με τον δικό της τρόπο όσο ήταν, κάποτε, το αντίθετό της, δηλαδή, το ελεύθερο πνεύμα το οποίο ήθελε να καταργήσει την καταπίεση μια για πάντα.
Αντιστρόφως, κατά κάποιο τρόπο ο όρος «βιομηχανική κοινωνία» φαίνεται να υπονοεί ότι το τεχνοκρατικό στοιχείο στον Μαρξ, τον οποίο ορισμένοι θα ήθελαν να εξορίσουν στην σφαίρα της ανυπαρξίας, είχε μια εγκυρότητα, ως εάν η φύση της κοινωνίας έπεται απευθείας από το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές συνθήκες που τις διέπουν. Είναι εκπληκτικό πόσα λίγα έχουν ειπωθεί σχετικά με αυτές τις συνθήκες στους καθιερωμένους κοινωνιολογικούς κύκλους, και πόσο λίγο έχουν αναλυθεί. Η καλύτερη πτυχή αυτού του επιχειρήματος –το οποίο με κανένα τρόπο δεν είναι το καλύτερο- έχει πολύ απλά ξεχαστεί. Αυτή είναι η έμφαση στην ολότητα, για να χρησιμοποιήσουμε ένα όρο του Χέγκελ, στον αιθέρα που διαπερνά όλη την κοινωνία. Ωστόσο, αυτός ο αιθέρας είναι κάθε άλλο παρά αιθέριος: είναι, πολλώ μάλλον, το ensreallisimum[2]. Αν αυτό φαίνεται αφηρημένο, δε φέρει την υπαιτιότητα η φαντασιόπληκτη, η εχθρική προς τα γεγονότα αυθαίρετη σκέψη, αλλά η ανταλλακτική σχέση, η αντικειμενική αφαίρεση στην οποία υπάγεται η κοινωνική διαδικασία της ζωής. Η ισχύς αυτής της αφαίρεσης πάνω στους ανθρώπους είναι πιο απτή από την ισχύ οποιουδήποτε άλλου μεμονωμένου θεσμού που έχει δομηθεί σιωπηρά επί τη βάσει αυτής της αρχής, η οποία, έτσι, εσωτερικεύεται στους ανθρώπους. Η αδυναμία του ατόμου μπροστά στην ολότητα είναι η δραστική έκφραση της ισχύος της ανταλλακτικής σχέσης. Στην κοινωνιολογία, βέβαια, με την παραδοσιακή της τάση να ταξινομεί τα φαινόμενα, οι συντηρούμενες κοινωνικές σχέσεις, οι κοινωνικές συνθήκες παραγωγής, φαίνονται πολύ λιγότερο ισχυρές από το συγκεκριμένο καθολικό.[3]Έχουν εξουδετερωθεί σε έννοιες όπως η εξουσία και ο κοινωνικός έλεγχος. Η χρήση τέτοιων κατηγοριών συγκαλύπτει το κεντρί και μαζί με αυτό, θα έλεγε κανείς, το τι είναι πραγματικά κοινωνικό στην κοινωνία, δηλαδή, τη δομή της.
Ωστόσο, το να θεωρήσουμε τις παραγωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις απλώς ως αντίθετους πόλους θα ήταν ανάξιο μιας διαλεκτικής θεωρίας. Αυτές είναι αλληλοσυνδεόμενα φαινόμενα: το ένα περιέχει το άλλο εντός του. Αυτό είναι που μας δελεάζει να εστιάσουμε αποκλειστικά στις παραγωγικές δυνάμεις, παρόλο που οι παραγωγικές σχέσεις είναι αυτές που έχουν το πάνω χέρι. Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι διαμεσολαβημένες περισσότερο από ποτέ από τις παραγωγικές σχέσεις· ίσως τόσο απόλυτα, ώστε οι τελευταίες φαίνεται να είναι η ουσία: έχουν γίνει δεύτερη φύση. Αυτές είναι υπεύθυνες για το γεγονός ότι, σε αντίφαση προς το εφικτό, σε μεγάλα τμήματα του πλανήτη οι άνθρωποι ζουν μέσα στην ένδεια. Ακόμη και όταν τα αγαθά αφθονούν, φαίνεται να είναι υπό την επήρεια μιας κατάρας. Οι ανάγκες, οι οποίες τείνουν να είναι επίφαση μολύνουν τα αγαθά με αυτόν τον επιφατικό χαρακτήρα. Θα ήταν δυνατό να γίνει διάκριση μεταξύ αληθινών και ψευδεπίγραφων αναγκών, χωρίς να παραχωρείται το δικαίωμα σε κάποια γραφειοκρατία κάπου στον κόσμο να τις ρυθμίσει. Καλώς ή κακώς, ολόκληρη η κοινωνία είναι θεμελιωμένη πάνω σε αυτές τις ανάγκες: μπορούν κάλλιστα να είναι η προσεχής κίνηση για τις έρευνες αγοράς, αλλά δεν αποτελούν την ύψιστη προτεραιότητα στον διοικούμενο κόσμο. Αυτό που θα απαιτείτο για την διάκριση μεταξύ των αληθινών αναγκών και των ψευδεπίγραφων είναι η επίγνωση της δομής της κοινωνίας στο σύνολό της, μαζί με όλες τις διαμεσολαβήσεις της. Το πλασματικό στοιχείο που παραμορφώνει την ικανοποίηση όλων των αναγκών γίνεται σήμερα αντιληπτό ασυνείδητα, αλλά δεν αμφισβητείται· αυτό συμβάλλει αναμφίβολα στην παρούσα δυσφορία μέσα στον πολιτισμό.
Ωστόσο, ακόμα πιο σημαντική από την σχεδόν αδιαπέραστη διαδικασία ανταλλαγής αγαθών, ηδονής και του κινήτρου για κέρδος ή εξουσία είναι η μόνιμη απειλή για τη μία ανάγκη πάνω στην οποία βασίζονται όλες οι υπόλοιπες, δηλαδή, αυτήν της καθαρής επιβίωσης. Εγκλωβισμένοι σε έναν ορίζοντα μέσα στον οποίο μια βόμβα μπορεί να πέσει ανά πάσα στιγμή, ακόμα και η πιο πλούσια προσφορά σε καταναλωτικά αγαθά φαίνεται σαν μια κοροϊδία. Όμως, οι διεθνείς συγκρούσεις που εντείνονται/κορυφώνονται σε σημείο ενός πραγματικά ολοκληρωτικού πολέμου έχουν μια σαφή σχέση με τις παραγωγικές σχέσεις με την πιο κυριολεκτική έννοια του όρου. Η απειλή της μιας καταστροφής απωθείται από την απειλή της άλλης [καταστροφής]. Οι παραγωγικές σχέσεις θα δυσκολεύονταν να διατηρήσουν την θέση τους τόσο επίμονα χωρίς τους αποκαλυπτικούς κατακλυσμούς των ανανεωμένων οικονομικών κρίσεων. Γιατί με αυτό τον τρόπο μία μεγάλη ποσότητα του κοινωνικού προϊόντος η οποία διαφορετικά δεν θα ήταν σε θέση να βρει αγορά, στρέφεται στην παραγωγή όπλων καταστροφής. Η ίδια διαδικασία μπορεί να εντοπιστεί στην Σοβιετική Ένωση, παρά την εξάλειψη της οικονομίας της αγοράς. Οι οικονομικές αιτίες για αυτό είναι προφανείς: η επιθυμία για ταχεία ανάπτυξη στην παραγωγή σε μια οπισθοδρομική οικονομία παρήγαγε μια άκαμπτη δικτατορική διοίκηση. Η απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων οδήγησε σε μια ανανέωση των περιοριστικών παραγωγικών σχέσεων: η παραγωγή χάριν της παραγωγής έγινε απώτερος στόχος και εμπόδισε την επίτευξη του πραγματικού στόχου της ανεμπόδιστης ελευθερίας. Και στα δύο συστήματα υπάρχει μια πραγματικά διαβολική παρωδία της αστικής αντίληψης για την κοινωνικά χρήσιμη εργασία, η οποία διακρίθηκε στην αγορά από την ικανότητά της να παράγει κέρδος, και όχι από τη προφανή χρησιμότητά της για τους ανθρώπους ή για την ευδαιμονία τους. Ωστόσο μία τέτοια κυριαρχία των παραγωγικών σχέσεων επί της ανθρωπότητας προϋποθέτει ότι οι παραγωγικές δυνάμεις έχουν επιτύχει ένα ορισμένο στάδιο εξέλιξης.
Ενώ οι δύο αυτές έννοιες χρήζουν διάκρισης, όποιος επιθυμεί να κατανοήσει την διαβολική φύση της κατάστασης πρέπει να αντιληφθεί τη μία προκειμένου να αντιληφθεί και την άλλη. Η υπερπαραγωγή, η οποία περιπλέκει και αντικαθιστά τις φαινομενικά υποκειμενικές ανάγκες, απορρέει από ένα τεχνικό μηχανισμό που έχει καταστήσει τον εαυτό του τόσο αυτόνομο ώστε κάτω από ένα ορισμένο επίπεδο παραγωγής αυτός γίνεται ανορθολογικός· με άλλα λόγια ασύμφορος. Η υπερπαραγωγή, επομένως, εντείνεται αναγκαστικά από τις σχέσεις παραγωγής. Οι παραγωγικές σχέσεις έχουν αποτύχει να δεσμεύσουν τις παραγωγικές δυνάμεις μόνο από μια άποψη: αυτήν του αφανισμού/της εκμηδένισης. Αλλά οι διευθυντικές μέθοδοι ελέγχου των μαζών προϋποθέτουν μια πυκνότητα και ένα συγκεντρωτισμό που έχουν μια οικονομική διάσταση καθώς και μια τεχνολογική, όπως θα έμενε να καταδειχθεί στο πεδίο των μέσων μαζικής ενημέρωσης: [θα καταδεικνυόταν δηλαδή] ότι είναι δυνατόν, εκκινώντας από ορισμένα σημεία, να συντονιστεί η συνείδηση αναρίθμητων ανθρώπων απλώς και μόνον με την επιλογή και παρουσίαση tων ειδήσεων και του σχολιασμού.
Η δύναμη των παραγωγικών σχέσεων, οι οποίες δεν έχουν ριζοσπαστικοποιηθεί, είναι μεγαλύτερη από ποτέ. Ωστόσο, εν ταυτώ ως αντικειμενικά αναχρονιστικές, αυτές είναι νοσηρές, τραυματισμένες και διάτρητες. Δεν λειτουργούν πλέον αυτόνομα. Ο οικονομικός παρεμβατισμός δεν είναι, όπως πίστευε η παλαιότερη φιλελεύθερη σχολή, ένα ξένο στοιχείο εμβολιασμένο από έξω, αλλά ένα αναπόσπαστο μέρος του συστήματος, η επιτομή της αυτοάμυνας. Τίποτα δεν θα μπορούσε να παράσχει μια πιο αποκαλυπτική εικόνα της έννοιας της διαλεκτικής. Κάποιος θα έβρισκε εδώ μια αναλογία με την Φιλοσοφία του Δικαίου του Χέγκελ, στην οποία η αστική ιδεολογία και η διαλεκτική της αστικής κοινωνίας είναι τόσο βαθιά περιπλεγμένες/συνυφασμένες. Ο Χέγκελ κάλεσε το κράτος προς αρωγή της εσωτερικής διαλεκτικής της κοινωνίας, η οποία πίστευε ότι διαφορετικά θα κατέρρεε. Κατέθεσε αυτή την έκκληση έστω και αν το κράτος έπρεπε να σταθεί έξω από τις συγκρούσεις της κοινωνίας και να μετριάσει τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς με την βοήθεια της αστυνομίας. Η εισβολή δυνάμεων εξωτερικών προς το σύστημα είναι ομοίως ένα παράδειγμα της εμμενούς διαλεκτικής για τον Χέγκελ. Παρομοίως, στον αντίθετο πόλο, ο Μαρξ συνέλαβε την ανατροπή των παραγωγικών σχέσεων τόσο ως επιβαλλόμενη από την πορεία της ιστορίας και συνάμα ως προκαλούμενη μόνο από μια ενέργεια ποιοτικά διαφορετική από το συνεκτικό σύστημα της κοινωνίας.
Αλλά εάν προβάλλεται το επιχείρημα ότι ο ύστερος καπιταλισμός έχει διασωθεί από την αναρχία της εμπορευματικής παραγωγής μέσω του παρεμβατισμού και πέραν αυτού μέσω του σχεδιασμού μεγάλης κλίμακας και ως εκ τούτου έπαυσε να είναι πλέον καπιταλισμός, μπορούμε να απαντήσουμε ότι το κοινωνικό πεπρωμένο που επιφυλάσσεται για το άτομο είναι τόσο αυθαίρετο όσο ήταν πάντα. Το γεγονός είναι ότι το πρότυπο σύμφωνα με το οποίο λειτουργούσε ο καπιταλισμός δεν ήταν ποτέ τόσο αγνό όσο υπέθεταν οι φιλελεύθερες απολογίες. Ήδη από τον Μαρξ, το μοντέλο πήρε την μορφή ιδεολογικής κριτικής: δηλαδή, έπρεπε να δείξει πόσο λίγο αντιστοιχούσε στην πραγματικότητα η αντίληψη που είχε η αστική κοινωνία για τον εαυτό της. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτή η κρίσιμη διάσταση – το γεγονός ότι ακόμα και στην περίοδο της ακμής του ο φιλελευθερισμός δεν ήταν τέτοιος – μπορεί σήμερα να μεταφραστεί στον ισχυρισμό ότι ο καπιταλισμός δεν είναι τέτοιος πλέον. Αυτό, επίσης, παραπέμπει σε έναν μετασχηματισμό. Εκείνες οι πτυχές της αστικής κοινωνίας που ήταν ανέκαθεν ανορθολογικές, δηλαδή, ανελεύθερες και άδικες – έναντι της ορθολογικότητας της ελεύθερης και δίκαιης ανταλλαγής – έχουν πλέον ενταθεί σε τέτοιο σημείο όπου ολόκληρο το σύστημα καταρρέει. Αλλά αυτό ακριβώς το γεγονός θεωρείται πλέον ως θετικό από την σκοπιά ενός συστήματος του οποίου ο ενιαίος/ολοκληρωτικός χαρακτήρας είναι στην πραγματικότητα ένα κάλυμμα για την εσωτερική αποσύνθεση. Ο,τι είναι ξένο προς το σύστημα αποκαλύπτεται ως ένα εκ των συστατικών του και βρίσκεται στην καρδιά της πολιτικής του. Με την τάση προς παρέμβαση, η ελαστικότητα/ανθεκτικότητα του συστήματος έχει επιβεβαιωθεί, αλλά το ίδιο ισχύει, έμμεσα, και για την θεωρία της κατάρρευσής του. Η μετάβαση σε μια μορφή κυριαρχίας ανεξάρτητης από τους μηχανισμούς της αγοράς είναι ο στόχος του συστήματος. Το σύνθημα «ενοποιημένη [formiert] κοινωνία» έβγαλε κάπως απρόσεκτα στη φόρα την παραπάνω διαπίστωση.[4] Μια τέτοια οπισθοδρόμηση εκ μέρους του φιλελεύθερου καπιταλισμού είχε την αναλογία της στην οπισθοδρόμηση της συνείδησης, των ανθρώπων σε μια πιο καθυστερημένη μορφή κοινωνίας εν σχέσει με αυτή που είναι δυνατή σήμερα. Οι άνθρωποι χάνουν τις ιδιότητες που δεν τους χρησιμεύουν πλέον και που απλά τους παρακωλύουν: ο πυρήνας της ατομικότητάς [Individuation] τους έχει αρχίσει να αποσυντίθεται.
Μόνο σε πιο πρόσφατες εποχές τα ίχνη της αντισταθμιστικής τάσης έχουν γίνει ορατά μεταξύ διαφόρων τμημάτων της νέας γενιάς: η αντίσταση στον τυφλό κομφορμισμό, η ελευθερία επιλογής ορθολογικών στόχων, η αποστροφή για τις απάτες και τις αυταπάτες του κόσμου, η ανάμνηση/περισυλλογή της δυνατότητας για αλλαγή. Αντιθέτως, αν παρ’ όλα αυτά η κοινωνικά αυξανόμενη παρόρμηση για καταστροφή θριαμβεύσει, αυτό μένει να το δούμε. Η υποκειμενική οπισθοδρόμηση ευνοεί την οπισθοδρόμηση του συστήματος. Επειδή έχει γίνει δυσλειτουργική (για να χρησιμοποιήσουμε μια έννοια που ο Merton χρησιμοποίησε μάλλον διαφορετικά), η συνείδηση των μαζών έχει γίνει ταυτόσημη με το σύστημα καθώς έχει ολοένα και περισσότερο αποξενωθεί από εκείνη την ορθολογικότητα του παγιωμένου/σταθερού, ταυτού εαυτού, η οποία [ορθολογικότητα] υπήρχε σε λανθάνουσα μορφή στην έννοια της λειτουργικής κοινωνίας.
Η ιδέα ότι οι δυνάμεις και οι σχέσεις παραγωγής είναι σήμερα ένα και το αυτό, και ότι η έννοια της κοινωνίας μπορεί εύκολα να δομηθεί αποκλειστικά και μόνο με αναφορά τις παραγωγικές δυνάμεις, είναι η τρέχουσα μορφή της κοινωνικά αναγκαίας ψευδαίσθησης [Schein]. Είναι κοινωνικά αναγκαία επειδή τα στοιχεία της κοινωνικής διαδικασίας που προηγουμένως ήταν ξεχωριστά –και αυτό περιλαμβάνει και τους ανθρώπους – έχουν αναχθεί σε ένα είδος κοινού παρανομαστή. Η υλική παραγωγή, η διανομή και η κατανάλωση διευθύνονται από κοινού. Τα σύνορά τους συγχέονται το ένα με το άλλο, παρόλο που πρωτύτερα, εντός της συνολικής κοινωνικής διαδικασίας, ήταν διαχωρισμένα και ταυτοχρόνως συσχετισμένα μεταξύ τους, και για αυτόν τον λόγο σέβονταν αυτό που ήταν ποιοτικά διαφορετικό. Όλα πλέον έχουν γίνει ένα. Το σύνολο των διαδικασιών διαμεσολάβησης, η οποία ισοδυναμεί στην πραγματικότητα με την αρχή της ανταλλαγής, παρήγαγε μια δεύτερη, απατηλή αμεσότητα. Αυτή κάνει τους ανθρώπους να παραγνωρίζουν τις ενδείξεις που τους παρέχει η δική τους εμπειρία και να αγοούν/λησμονούν την διαφορά και τη σύγκρουση ή να την απωθούν από την συνείδηση. Όμως αυτή η συνείδηση της κοινωνίας είναι μια ψευδαίσθηση [Schein], διότι ενώ δικαιώνει την διαδικασία της τεχνολογικής και οργανωτικής τυποποίησης, παραβλέπει το γεγονός ότι αυτή η τυποποίηση δεν είναι απόλυτα ορθολογική αλλά εξακολουθεί να υπόκειται στους τυφλούς, ανορθολογικούς νόμους. Δεν υπάρχει συνολικό κοινωνικό υποκείμενο [Kein gesellschaftliches Gesamtsubjekt]. Θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε αυτή την ψευδαίσθηση λέγοντας ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα σήμερα είναι τόσο απόλυτα διαμεσολαβημένα που ακόμα και το στοιχείο της διαμεσολάβησης είναι παραμορφωμένο από τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του. Δεν υπάρχει πλέον δυνατότητα να υιοθετήσουμε μία πλεονεκτική θέση εκτός αυτής της αναταραχής που θα μας επέτρεπε να δώσουμε στην φρίκη ένα όνομα: είμαστε αναγκασμένοι να εκλάβουμε της ασυνέπειές της ως αφετηρία μας.
Αυτό εννοούσαμε ο Χόρκχαϊμερ κι εγώ όταν μιλούσαμε, πριν κάτι δεκαετίες, για το τεχνολογικό πέπλο. Η ψευδής ταυτότητα ανάμεσα στην οργάνωση του κόσμου και τους κατοίκους του, μία ταυτότητα που δημιουργήθηκε από την ανάπτυξη της τεχνολογίας, ισοδυναμεί με την επιβεβαίωση των παραγωγικών σχέσεων, τους επωφελημένους των οποίων αναζητούμε σήμερα τόσο μάταια όσο και τους προλετάριους, οι οποίοι έχουν καταστεί αόρατοι. Το σύστημα έχει γίνει ανεξάρτητο ακόμα και από αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία, αλλά αυτή η διαδικασία έχει φτάσει πλέον στα όριά της. Έχει γίνει πλέον μοίρα και βρίσκει την έκφρασή της σε αυτό που ο Φρόιντ ονόμαζε πανταχού παρόν, ρέον άγχος: ρέον επειδή δεν είναι σε θέση πλέον να συνδεθεί με τα ανθρώπινα όντα, είτε πρόκειται για άτομα ή τάξεις. Αλλά ,τελικά, αυτό που έχει απελευθερωθεί είναι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που είχαν καταχωνιαστεί κάτω από τις παραγωγικές σχέσεις. Ως εκ τούτου και η ακατανίκητη τάξη πραγμάτων παραμένει η δικιά της ιδεολογία και είναι συνεπώς ουσιαστικά ανίσχυρη. Αν και αδιαπέραστο το ξόρκι της, είναι μόνο ένα ξόρκι. Εάν η κοινωνιολογία πρόκειται να κάνει κάτι περισσότερο από το να παράσχει στους παράγοντες και στα συμφέροντα τις πληροφορίες που χρειάζονται, αν πρόκειται να κατορθώσει κάτι από αυτό που οραματιζόταν κατά την γέννησή της, θα πρέπει να αντιμετωπίσει το καθήκον της να χρησιμοποιήσει μέσα που δεν έχουν υποκύψει στον καθολικό φετιχισμό και έτσι να συμβάλει τη δική της σεμνή συνεισφορά στο να λυθεί αυτό το ξόρκι.
[1]. Σύμφωνα με την Ενδέκατη Θέση του Μαρξ για τον Φόϋερμπαχ , «οι φιλόσοφοι έχουν μόνο ερμηνεύσει τον κόσμο, με διάφορους τρόπους. το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε».
[2]. [Σ.τ.Μ] ensreallisimum: το πιο πραγματικό Ον, το πιο πραγματικό Είναι
[3]. [Σ.τ.Μ] Συγκεκριμένο καθολικό (concreteuniversal): Στον Χέγκελ το συγκεκριμένο καθολικό είναι κοινό στοιχείο ανάμεσα σε διαφορετικά πράγματα στην κοινωνία, η διαμεσολάβηση όλων των κοινωνικών «οντοτήτων» από ένα συγκεκριμένο πράγμα. Εδώ ο Αντόρνο εννοεί την ανταλλακτική σχέση ως το συγκεκριμένο καθολικό που διαμεσολαβεί κάθε πτυχή της ολότητας.
[4]. Το σύνθημα «formierteGesellschaft», η «ενοποιημένη» ή «συγκροτημένη» κοινωνία προέρχεται από τονLudwigErhard, συντηρητικό δυτικογερμανό ομοσπονδιακό Καγκελάριο (1963-66). Ο όρος εξέφραζε την επιθυμία του για μια αρμονική κοινωνία στην οποία η εγωιστική συμπεριφορά και ο φατριασμός θα έχουν εκλείψει. Αν και μάλλον ασαφής, η ιδέα αυτή κινητοποίησε την αντιπολιτευόμενη Αριστερά, η οποία θεώρησε ότι αποτελούσε μία έκκληση για επιστροφή σε μια αυστηρά οργανωμένη, ιεραρχική κοινωνία με φασιστικές συνεκδοχές.
Αγγλική μετάφραση: RodneyLivingstone, 1969
Μετάφραση στα ελληνικά : Χάρης Λ., με τις πολύτιμες επισημάνσεις του Χαράλαμπου Παναγιωτάκη, Θοδωρή Βελισσάρη και Δημήτρη Τζωρτζόπουλου.
Αντιπαραβολή με το γερμανικό πρωτότυπο: Δώρα Βέττα
* Πρόκειται για υπότιτλο που φέρει η αγγλική μετάφραση
Ο ανθρωπάκος και η φιλοσοφία της ελευθερίας
Η ελευθερία πρέπει να πραγματωθεί στον σοσιαλισμό. Όσο το παρόν σύστημα φέρει το όνομα «ελευθερία» και εκλαμβάνεται ως φιλελεύθερο, τόσο περισσότερο ασαφείς είναι συνήθως οι παραστάσεις σχετικά με την ελευθερία.
Κατά συνέπεια, ο καθένας που έχει τα μάτια του ανοικτά και λιγοστά χρήματα στο πορτοφόλι του εξοικειώνεται συχνά με αυτήν τη φιλοσοφική έννοια. Π.χ. ζητά από κάποιον γνωστό του να προσληφθεί στην επιχείρησή του. Αυτό δεν έχει απολύτως καμία σχέση με τη φιλοσοφία. Όμως, ο γνωστός συνοφρυώνεται και παραπέμπει στην αντικειμενική αδυνατότητα· η επιχείρηση πηγαίνει χάλια, πρέπει μάλιστα να απολύσει πολλούς εργαζόμενους. Ο αιτών δεν πρέπει να του κρατάει κακία, διότι δεν είναι στο χέρι του, η ελευθερία του δεν φθάνει τόσο μακριά.
Ο επιχειρηματίας εξαρτάται από νόμους, οι οποίοι δεν έχουν σχεδιασθεί με γνώση και βούληση ούτε από τον ίδιο ούτε από κάποιον άλλο, ούτε από μια δύναμη στην οποία οι άνθρωποι έχουν αναθέσει αυτή την εντολή· αφενός, οι μεγάλοι καπιταλιστές και πιθανώς αυτός ο ίδιος χρησιμοποιούν με επιδεξιότητα αυτούς τους νόμους, αφετέρου, η ύπαρξή τους γίνεται δεκτή ως γεγονός. Η οικονομική άνθηση ή ύφεση, ο πληθωρισμός, οι πόλεμοι, όπως επίσης οι απαραίτητες για τη δεδομένη κοινωνική κατάσταση ιδιότητες των ανθρώπων και των πραγμάτων, καθορίζονται διαμέσου τέτοιων νόμων, διαμέσου της ανώνυμης κοινωνικής πραγματικότητας, όπως η περιστροφή της γης [καθορίζεται] διαμέσου των νόμων της νεκρής φύσης. Κανένα μεμονωμένο άτομο δεν μπορεί να προκαλέσει κάποια αλλαγή.
Ο αστικός τρόπος σκέψης δέχεται αυτή την πραγματικότητα ως υπεράνθρωπη· φετιχοποιεί την κοινωνική διαδικασία. Μιλά για τη μοίρα και είτε την ονομάζει τυφλή είτε προσπαθεί να την ερμηνεύσει μυστικιστικά· παραπονιέται για την απουσία νοήματος του όλου ή παραδίδεται στις άγνωστες βουλές του Κυρίου. Στην πραγματικότητα, όμως, όλα τα φαινόμενα που γίνονται αντιληπτά ως τυχαία ή ερμηνεύονται μυστικιστικά εξαρτώνται από τους ανθρώπους και τη ρύθμιση της κοινωνικής τους ζωής. Ως εκ τούτου, αυτά μπορούν να αλλάξουν. Αν οι άνθρωποι συνειδητά έπαιρναν την κοινωνική διαδικασία της ζωής τους στα χέρια τους και αντικαθιστούσαν τον αγώνα των καπιταλιστικών επιχειρηματικών ομίλων με μια αταξική οικονομία που λειτουργεί βάσει σχεδίου, τότε, επίσης, οι επιδράσεις της παραγωγικής διαδικασίας πάνω στους ανθρώπους και τις σχέσεις τους θα μπορούσαν να εποπτευθούν και να ρυθμισθούν. Ό,τι σήμερα στις ιδιωτικές και επιχειρηματικές συναλλαγές των ατόμων φαίνεται ως φυσικό γεγονός αφορά τις αδιαφανείς επιπτώσεις της κοινωνικής συμβίωσης συνολικά, συνεπώς τα ανθρώπινα και όχι τα θεϊκά προϊόντα.
Καθόσον αυτές οι επιδράσεις της κοινωνικής ζωής υπάρχουν ανεξέλεγκτα, άβουλα, ασυνείδητα, ως συνισταμένη πολλών ατομικών βουλήσεων που έχουν ασαφή εξάρτηση και δύναμη, ακόμα και η ελευθερία του ατόμου ελαττώνεται σε εξωφρενικά μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με ό,τι θα ήταν αναγκαίο σύμφωνα με την κατάσταση των διαθέσιμων δυνάμεων. Όταν ο επιχειρηματίας που δέχθηκε την αίτηση για την πρόσληψη του γνωστού του απορρίπτει αυτή την επιθυμία, παραπέμποντας στις περιστάσεις που καθιστούν αδύνατη την εκπλήρωσή της, με αυτό τον τρόπο νομίζει ότι παραπέμπει σε κάτι εντελώς αντικειμενικό, τελείως ανεξάρτητο από αυτόν, στην πραγματικότητα όπως αυτή είναι καθ’ εαυτήν. Αφού όλοι οι άλλοι, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου που ζητά να προσληφθεί, βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, αφού όλοι αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα, που οι ίδιοι δημιούργησαν στην κοινωνική τους δραστηριότητα, ως ξένη, σύμφωνα προς την οποία πρέπει να ευθυγραμμισθούν, υπάρχουν μεν πολλοί αυτουργοί αλλά κανένα συνειδητό και, επομένως, ελεύθερο υποκείμενο των κοινωνικών σχέσεων· οι άνθρωποι πρέπει να υποταχθούν στις καταστάσεις, τις οποίες οι ίδιοι διαρκώς δημιουργούν ως ένα ξένο, πανίσχυρο πράγμα.
Βεβαίως, οι γνωστικές ενέργειες δεν επαρκούν προκειμένου να αλλάξει αυτή η κατάσταση. Το λάθος δεν συνίσταται σε καμία περίπτωση στο γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν το υποκείμενο, αλλά στο γεγονός ότι αυτό δεν υπάρχει. Είναι σημαντικό να συνδράμουμε ώστε να δημιουργηθεί αυτό το υποκείμενο που διαμορφώνει συνειδητά την κοινωνική ζωή· αυτό το ίδιο δεν είναι τίποτα άλλο παρά η σοσιαλιστική κοινωνία που ρυθμίζει το Είναι της και οργανώνεται ορθολογικά. Στην παρούσα κοινωνία υπάρχουν μεν μεμονωμένα υποκείμενα, των οποίων η ελευθερία περικόπτεται κατά πολύ διαμέσου του ασύνειδου χαρακτήρα της δράσης τους, αλλά δεν υπάρχει καμία ουσία που δημιουργεί την πραγματικότητα, καμία συνεκτική αιτία. Καθώς η θρησκεία και η μεταφυσική υποστηρίζουν ότι υπάρχει μία τέτοια αιτία, προσπαθούν να εμποδίσουν τους ανθρώπους να τον δημιουργήσουν με τις δικές τους δυνάμεις.
Όπως είναι αυτονόητο, η παρούσα έλλειψη ελευθερίας δεν ισχύει για όλους με τον ίδιο τρόπο. Η συμφωνία του παραγόμενου [προϊόντος] με το συμφέρον του παραγωγού είναι μια στιγμή ελευθερίας. Όλοι οι εργαζόμενοι άνθρωποι, ακόμα και οι μη εργαζόμενοι, συμμετέχουν μεν στην παραγωγή της υπάρχουσας πραγματικότητας, αλλά ο βαθμός της προαναφερθείσας συμφωνίας είναι πάρα πολύ διαφορετικός. Εκείνοι στους οποίους υπάρχει η συμφωνία σε υψηλό βαθμό εμφανίζονται με ορισμένο τρόπο υπεύθυνοι για αυτήν· έχουν δίκιο, όταν μιλούν για τη «δική μας» πραγματικότητα σε πληθυντικό μεγαλοπρέπειας. Μολονότι δεν έχουν δημιουργήσει οι ίδιοι τον κόσμο, εντούτοις, δεν αποτινάσσεται η υποψία ότι θα είχαν διαμορφώσει τον κόσμο έτσι ακριβώς. Γι’ αυτούς, είναι απολύτως ορθό ότι η δημιουργία και η διατήρηση της πραγματικότητας στην παρούσα κοινωνική μορφή συντελείται τυφλά· έχουν κάθε λόγο να καταφάσκουν το προϊόν αυτής της τυφλής διαδικασίας. Συνεπώς, ενισχύουν τους μύθους γύρω από την καταγωγή της. Όμως, για εκείνον τον ανθρωπάκο, ο οποίος ζητούσε να προσληφθεί και απορρίφθηκε διαμέσου της παραπομπής στις αντικειμενικές συνθήκες, είναι, αντιθέτως, εξαιρετικά σημαντικό να έρθει στο φως η καταγωγή αυτών των αντικειμενικών συνθηκών, έτσι ώστε να μην παραμείνουν τόσο δυσμενείς για τον ίδιο. Όχι μόνον η δική του ανελευθερία αλλά και η ανελευθερία των άλλων μετατρέπεται στη συμφορά του. Το δικό του συμφέρον ωθεί τον ανθρωπάκο στη μαρξιστική διασάφηση της έννοιας της ελευθερίας.
Συζήτηση για την επανάσταση
Ο γνήσιος αστός έχει την ικανότητα να παρατηρεί τα πάντα αντικειμενικά, στη μεταπολεμική Γερμανία μάλιστα, ακόμη και την επανάσταση. Μόλις ο αστός εισάγει αντικειμενικά την επανάσταση ή την πολιτική της προετοιμασία στη σφαίρα των σκέψεών του, η επανάσταση εμφανίζεται όπως οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα εντός της δεδομένης κοινωνικής πραγματικότητας και αξιολογείται αντιστοίχως. Καθόσον ο επιχειρηματίας στην καπιταλιστική παραγωγή δεν αναλογίζεται τόσο τη χρηστική αξία των προϊόντων του όσο τις αποτελεσματικές μεθόδους παραγωγής και πώλησης, κατά την αντικειμενική αξιολόγηση μιας κοινωνικής δραστηριότητας δεν ενδιαφέρεται τόσο για το περιεχόμενο όσο για την εκτέλεση. Ως εκ τούτου, στη Γερμανία το επαναστατικό κόμμα κατηγορείται περισσότερο για την κακή διεκπεραίωση παρά για τον στόχο, ο οποίος μετά το τέλος του πολέμου συγκεντρώνει αρκετές πιθανότητες επιτυχίας· στιγματίζεται η ανικανότητα της ηγετών.
Βέβαια, αυτή η κατάσταση δεν καθορίζεται μόνον από τα προαναφερθέντα τυπικά στοιχεία της αστικής σκέψης αλλά επίσης από πολύ περισσότερο χειροπιαστές αιτίες. Όχι μόνο στον αριστερό αστικό χώρο αλλά στην ψυχή ευρύτερων αντεπαναστατικών στρωμάτων, τα οποία μετά την αποτυχημένη προλεταριακή δράση αποδοκιμάζουν την ηγεσία, ο ψυχολόγος θα διακρίνει το κρυφό αίσθημα της ενοχής, [δηλαδή] ότι κάποιος δεν συμμετείχε αυτός ο ίδιος, και τον ασυνείδητο θυμό, [δηλαδή] ότι δεν έγινε τίποτα. Επίσης, παίζει ρόλο η ανίερη, βαθιά ριζωμένη στην ευρωπαϊκή ζωή πίστη στην επιτυχία ως θεϊκή κρίση. Η επανάσταση είναι κακή, για όσο χρόνο δεν έχει νικήσει.
Τα ελαττώματα της επαναστατικής ηγεσίας μπορεί στην πραγματικότητα να είναι μια ατυχία. Μολονότι ο πολιτικός αγώνας ενάντια στην απανθρωπιά της παρούσας κατάστασης διεξάγεται με τον χειρότερο δυνατό τρόπο, [εντούτοις] αυτός είναι η μορφή που λαμβάνει η βούληση για μια καλύτερη τάξη πραγμάτων στην παρούσα ιστορική στιγμή, ενώ με αυτό τον τρόπο τον συλλαμβάνουν πολλές χιλιάδες καταπιεσμένων και βασανισμένων σε ολόκληρη τη γη. Οποιαδήποτε ανεπάρκεια των ηγετών δεν αναιρεί το γεγονός ότι αυτοί αποτελούν την κεφαλή αυτού του αγώνα. Όποιος συνδέεται άμεσα με ένα μαχητικό κόμμα μπορεί ενδεχομένως να επηρεάσει την πορεία του· επίσης, αυτός που αναμφισβήτητα έχει θεωρητική και αγωνιστική συγγένεια με αυτό το κόμμα μπορεί ενδεχομένως για κάποιο χρονικό διάστημα να ασκήσει γόνιμη κριτική στην ηγεσία από τα έξω.
Όμως, ένα προλεταριακό κόμμα δεν μπορεί να μετατραπεί σε αντικείμενο θεωρητικής κριτικής, διότι κάθε λάθος του είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι το κόμμα δεν αποτράπηκε από τη διάπραξη λαθών διαμέσου της αποτελεσματικής συμμετοχής καλύτερων δυνάμεων. Αν ο θεωρητικός κριτικός μπορούσε να έχει ενισχύσει αυτές τις δυνάμεις διαμέσου της δικής του δραστηριότητας στο κόμμα, αυτό δεν μπορεί να κριθεί από τις εκ των υστέρων δηλώσεις του σχετικά με τις ενέργειες του κόμματος, διότι μένει αιωνίως αβέβαιο, αν η άποψη του πάνω στη δεδομένη κατάσταση θα είχε διαφωτίσει τις μάζες, αν οι αναγκαίες οργανωτικές ικανότητες είχαν συνδεθεί με τη θεωρητική υπεροχή του, εν συντομία, αν η πολιτική του εν γένει ήταν ή δεν ήταν δυνατή. Η πρόχειρη αντίρρηση είναι ότι οι ηγέτες έχουν στην κατοχή τους τα εξουσιαστικά μέσα του κόμματος, ότι ο μηχανισμός του κόμματος καταπνίγει τα μεμονωμένα άτομα και, κατά συνέπεια, κάθε απόπειρα των συνετών στερείται εκ των προτέρων προοπτικής. Μήπως η πολιτική βούληση σε κάθε στιγμή της ιστορίας δεν συνάντησε αντίστοιχα εμπόδια προκειμένου να επικρατήσει! Σήμερα τα εμπόδια μπορεί να στοιβάζονται ακριβώς μπροστά στον διανοούμενο· όμως, ποιος θα μπορούσε να αποδείξει με διαφορετικό τρόπο, συγκριτικά με αυτούς που ξεπερνούν πρακτικά τις υπάρχουσες ελλείψεις, ότι αυτά τα εμπόδια, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις συσχετίσεις τους, δεν είναι αμελητέα; Η αστική κριτική στον προλεταριακό αγώνα είναι μια λογική αδυνατότητα.
Ο αστικός τρόπος σκέψης αρμόζει στο οικονομικό σύστημα, από το οποίο έχει γεννηθεί. Η ισχύς των κυρίαρχων μοτίβων σκέψης ακυρώνεται στο πολιτικό κίνημα, το οποίο πασχίζει να αντικαταστήσει την παρούσα κοινωνική μορφή με μια καλύτερη, διότι αυτή [η ισχύς] δεν υπόκειται στην εξουσία των οικονομικών νόμων του καπιταλισμού παρά μόνο με πολλαπλώς μεσολαβημένο και συγκεχυμένο τρόπο. Στον καπιταλισμό κάθε πρωτοβουλία που διεκπεραιώνεται ανεπαρκώς ρυθμίζεται αυτόματα. Η διαπίστωση ότι η [οικονομική] διεύθυνση είναι ανίκανη επαληθεύεται, καθώς η επιχείρηση χρεοκοπεί και η οικονομική λειτουργία της εκτελείται στο μέλλον από κάποια καλύτερη διεύθυνση. Συνεπώς, υπάρχει ένα αντικειμενικό μέτρο για την εκτέλεση των κοινωνικών δραστηριοτήτων, το οποίο δεν εξαρτάται από την κριτική. Το μέτρο στηρίζεται στην ακόλουθη διαπίστωση: όπου χρησιμοποιείται εργασία στο καπιταλιστικό σύστημα, βρίσκονται άνθρωποι που η εργασία τους ανταποκρίνεται στον βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Όπου παρατηρείται μια δυσλειτουργία, αποκαθίσταται αμέσως. Αυτή η αποκατάσταση, όμως, δεν ισχύει σε καμία περίπτωση για την προλεταριακή ηγεσία. Όσοι σκοτώνονται ή σακατεύονται αναπληρώνονται κακήν κακώς από τις σειρές των αγωνιζόμενων, διότι ο εχθρός ξέρει να πετυχαίνει όσους είναι επικίνδυνοι για αυτόν. Ο κόσμος στον οποίο μεγαλώνει η προλεταριακή ελίτ δεν είναι ακαδημίες αλλά αγώνες στις φάμπρικες και τα συνδικάτα, πειθαρχικές ποινές, βρώμικες αντιπαραθέσεις εντός και εκτός κομμάτων, φυλακίσεις και παρανομία. Γι’ αυτό δεν συνωστίζονται οι φοιτητές όπως στις αίθουσες παραδόσεων και τα εργαστήρια της αστικής τάξης. Η επαναστατική καριέρα δεν διέρχεται μέσα από συμπόσια και τίτλους τιμής, ενδιαφέρουσες έρευνες και μισθούς καθηγητών αλλά μέσα από την αθλιότητα, τη ντροπή, την αχαριστία, τη φυλακή· οδηγείται στο άγνωστο που φωτίζεται μόνον από μια σχεδόν υπεράνθρωπη πίστη. Ως εκ τούτου, όσοι άνθρωποι είναι απλώς ταλαντούχοι ακολουθούν σπάνια την επαναστατική καριέρα.
Σημείωση:
Είναι πιθανόν ότι σε στιγμές όπως οι παρούσες η επαναστατική πίστη συνδυάζεται δύσκολα με τη μεγαλύτερη διορατικότητα για την πραγματικότητα· βέβαια, οι αναγκαίες ιδιότητες μιας ηγεσίας του προλεταριακού κόμματος θα μπορούσαν να βρεθούν τώρα ακριβώς σε ανθρώπους, οι οποίοι ακριβώς σύμφωνα με τον χαρακτήρα τους δεν είναι οι βέλτιστοι. Το «υψηλότερο επίπεδο» της αστικής κριτικής, το λεπτότερο ηθικό της συναίσθημα δεν κατάγονται από την απομάκρυνσή της από τον ενεργό πολιτικό αγώνα; Ειλημμένη ως γενικό αξίωμα, αυτή η απομάκρυνση δεν θα ήταν η θανατική καταδίκη της ελευθερίας; Δικαιολογούνται οι άνθρωποι με «υψηλότερο επίπεδο» να καταδικάζουν τους ανθρώπους που αγωνίζονται ενεργά;
Ενδείξεις
Ο ηθικός χαρακτήρας των ανθρώπων μπορεί να γίνει γνωστός με βεβαιότητα διαμέσου απαντήσεων σε καθορισμένα ερωτήματα. Αυτά τα ερωτήματα είναι διαφορετικά για κάθε εποχή και κυρίως, επίσης, για κάθε κοινωνικό στρώμα. Σε καμία περίπτωση δεν αναφέρονται πάντα σε αντικείμενα της ίδιας τάξης μεγέθους. Στις πρώτες εκατονταετίες του δικού μας ημερολογίου το ερώτημα για τον χριστιανισμό μεταξύ των δημοσίων υπαλλήλων σε ορισμένα τμήματα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν σαφώς ένα τέτοιο κλειδί, ενώ στη Γερμανία του 1917 το ερώτημα για την ποιότητα του ψωμιού από πατάτα. Εν έτει 1930 η στάση απέναντι στη Ρωσία ρίχνει φως στη νοοτροπία των ανθρώπων. Η κατάσταση που επικρατεί εκεί είναι εξόχως προβληματική. Δεν έχω την πεποίθηση ότι γνωρίζω προς τα πού κατευθύνεται η χώρα· αναμφίβολα υπάρχει πολλή αθλιότητα. Όμως, όποιος μεταξύ των μορφωμένων δεν αντιλαμβάνεται τίποτα από την προσπάθεια [που γίνεται] στη Ρωσία και κομπάζει με ελαφριά καρδιά, όποιος σε αυτό το σημείο αποφεύγει να σκεφθεί την αναγκαιότητα, είναι ένας μίζερος σύντροφος, του οποίου η συναναστροφή δεν αποφέρει κανένα κέρδος. Όποιος έχει μάτια να βλέπει τη μάταιη αδικία του ιμπεριαλιστικού κόσμου, η οποία σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εξηγηθεί διαμέσου της τεχνικής αδυναμίας, θα αντιληφθεί τα γεγονότα στη Ρωσία ως τη συνεχιζόμενη επώδυνη προσπάθεια να ξεπερασθεί αυτή η φοβερή κοινωνική αδικία ή, τουλάχιστον, θα ρωτήσει καρδιοχτυπώντας αν διαρκεί ακόμη αυτή η προσπάθεια. Αν τα φαινόμενα διέψευδαν την προσπάθεια, θα γαντζωνόταν στην ελπίδα, όπως ένας καρκινοπαθής στην αμφίβολη είδηση ότι τα μέσα για την καταπολέμηση της ασθένειάς του έχουν βρεθεί.
Όταν ο Καντ έλαβε τις πρώτες ειδήσεις για τη Γαλλική Επανάσταση, έπρεπε να αλλάξει εφεξής τον συνηθισμένο του περίπατο. Επίσης, οι φιλόσοφοι του παρόντος διαισθάνονται την έλευση μιας καινούργιας εποχής, όχι όμως για την ανθρωπότητα αλλά για το απαίσιο βασίλειο φαντασμάτων της μεταφυσικής τους.
Σοσιαλισμός και μνησικακία
Η αποδοκιμασία των κινήτρων που ωθούν στην πραγμάτωση της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, όπως η σύγχυση και η αποθάρρυνση των ανθρώπων που καθορίζονται από αυτά τα κίνητρα, έχει τρομερή επιτυχία!
Στις συζητήσεις για τη δυνατότητα του σοσιαλισμού μπορεί κάποιος να ακούσει συχνά τον ενημερωμένο αντίπαλο να λέει ότι ο ενθουσιασμένος με τον σοσιαλισμό συνομιλητής του πρέπει πρώτα να μελετήσει την πραγματικότητα. Θα αντιληφθεί τότε ότι στον σοσιαλισμό ακόμη και για τον εργάτη τα πράγματα δεν θα ήταν καλύτερα από σήμερα. Προφανώς, για τον πολιτισμένο εργάτη – τουλάχιστον αυτής της γενιάς – τα πράγματα θα γίνουν κατά πολύ χειρότερα από σήμερα, μπορεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του να τρώει φασόλια. Ο υπεροπτικός αντίπαλος ίσως διασαφηνίσει τη γνώμη του διαμέσου του αισχρού αστείου του βαρόνου Rothschild, ο οποίος χάρισε σε έναν σοσιαλιστή ένα τάλαρο και εξήγησε: «Να είστε ικανοποιημένος τώρα, αυτό είναι πολύ περισσότερο από ό,τι σας αναλογεί κατά κεφαλήν στη συνολική ανακατανομή».
Αν ο νεαρός συνομιλητής έχει μαθητεύσει στον μαρξισμό, θα εξηγήσει ότι οι σοσιαλιστές δεν πασχίζουν για την ανακατανομή αλλά για την κοινωνικοποίηση και την αναδιάρθρωση της οικονομίας. Ενδεχομένως, θα δώσει μια θεωρητική διάλεξη. Όμως, μπορεί να ισχυρισθεί ότι με την ανακατανομή κυριαρχεί τουλάχιστον δικαιοσύνη. Σε αυτή την περίπτωση είναι χαμένος· διότι τώρα έχει αποκαλύψει το χυδαίο του φρόνημα, τη γεμάτη με μνησικακία σκέψη του. Σύμφωνα με αυτόν, στην πρώτη γραμμή δεν βρίσκεται καθόλου η υλική βελτίωση· όσοι σήμερα ζουν υποφερτά πρέπει απλώς να μην έχουν περισσότερα από τον ίδιο. Πίσω από τα επιχειρήματά του κρύβεται απλώς το μίσος. Κάποιος μπορεί να τρώει ευχαρίστως φασόλια σε όλη του τη ζωή, αρκεί μόνον ο άλλος να μην τρώει μπριζόλα! Ο νεαρός σοσιαλιστής θα σιωπήσει αμήχανα μπροστά σε αυτήν τη μομφή και ίσως υπερασπίσει τον εαυτό του απέναντι σε αυτήν. Βρίσκεται σε σύγχυση. Δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την καθολική αποδοκιμασία της βούλησης για ελευθερία και δικαιοσύνη, στην οποία αποδίδεται ο τίτλος της μνησικακίας.
Όμως, η ακίνδυνη μπριζόλα, την οποία φθονεί αυτό το απαγορευμένο φρόνημα, είναι το σύμβολο της εξουσίας πάνω στους ανθρώπους, της αυτοτέλειας που στηρίζεται στην πλάτη της αθλιότητας. Ο κίνδυνος, τα βάσανα, ο καταναγκασμός, οι ελλείψεις, η αβεβαιότητα, η συγκέντρωση αυτών των αρνητικών στιγμών της ζωής στην εκμεταλλευόμενη τάξη καθορίζονται σήμερα διαμέσου της συγκέντρωσης των θετικών στιγμών στον εξωφρενικά μικρό αριθμό των ελεύθερων. Στα σχολικά βιβλία η αστική τάξη διηγείται τον ιδεαλισμό των ηρώων, οι οποίοι προτιμούν να πεθάνουν παρά να υποδουλωθούν· απέναντι στον σοσιαλισμό, όμως, η αστική τάξη είναι αρκούντως υλιστική ώστε να αντικρούσει την ορμή για την αποτίναξη του ζυγού, για την κατάλυση της ανισότητας, παραπέμποντας στη φαινομενική αναλήθεια των υλικών βελτιώσεων. Η αγάπη για την ελευθερία καλλιεργείται μόνο στην ψευδή μορφή του εθνικιστικού σωβινισμού. Η συνθήκη των Βερσαλλιών προκαλεί πραγματικά περιττή αθλιότητα· όμως, στη Γερμανία κατηγορείται με σφοδρότητα από αυτούς που διατηρούν αμείλικτα την καπιταλιστική ιδιοκτησιακή τάξη πραγμάτων, η οποία καθιστά δυνατή τη συνθήκη των Βερσαλλιών. Αυτή η τάξη πραγμάτων, στην οποία καταδικάζονται τα παιδιά του προλεταριάτου σε λιμό και τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου των ανώνυμων εταιρειών σε λουκούλλεια γεύματα, γεννά στην πράξη τη μνησικακία.
Πρόοδος
Ο κατασκευαστής πυρομαχικών, ο πολιτικός του και ο στρατηγός του εξηγούν: «Όσο υφίσταται ο κόσμος, θα υπάρχουν πάντα πόλεμοι· δεν υπάρχει καμία πρόοδος». Ως εκ τούτου, κατά πρώτον, η ευχή είναι ο πατέρας της σκέψης· κατά τα άλλα, αυτή η πεποίθηση πρέπει επίσης να αφομοιωθεί από τις μάζες. Αυτό είναι πολύ κατανοητό – τρόπον τινά, φανερή, ειλικρινής αποβλάκωση. Οι λογοτεχνικοί υπηρέτες των κυρίαρχων έχουν επιπρόσθετα την ξεδιαντροπιά να θέτουν – με ύφος αμερόληπτων ανθρώπων που γνωρίζουν όλες τις θεωρητικές δυσκολίες – το ερώτημα: «Τι σημαίνει πρόοδος; Το μέγεθος της προόδου μπορεί μόνον να προσεγγίζει την πραγμάτωση κάποιας μεμονωμένης και σχετικά τυχαίας αξίας. Εφόσον εξετάζουμε τη συνολική ιστορία υπό μια τέτοια οπτική γωνία, απολυτοποιούμε κάτι σχετικό, υποστασιοποιούμε κάτι υποκειμενικό, εν συντομία, εισάγουμε τον περιορισμό και τη μονομέρεια στην επιστήμη». Εξαιτίας της οργής τους απέναντι στον σοσιαλιστικό αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο, ο οποίος αντλεί την ελπίδα του από τα αποτελέσματα των προηγούμενων αγώνων, πρωτίστως από τις επαναστάσεις των τελευταίων αιώνων, δημιουργούν την αποκαλούμενη φιλοσοφία της ιστορίας τους. Σάμπως δεν θα ήταν σαφές ποια πρόοδος εννοείται από τους σοσιαλιστές και καταπολεμείται θεωρητικά και πρακτικά από την αντίδραση: η βελτίωση της υλικής ύπαρξης διαμέσου μιας περισσότερο σκόπιμης διαμόρφωσης των ανθρώπινων σχέσεων! Για την πλειονότητα των ανθρώπων, είτε γνωρίζουν είτε δεν γνωρίζουν τα παραπάνω, αυτή η βελτίωση σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει απλώς την πραγμάτωση μιας σχετικά τυχαίας αξίας αλλά το σπουδαιότερο στον κόσμο. Μπορεί η ιστορία υπό αυτή την άποψη να ακινητοποιείται ή να οπισθοδρομεί για μεγάλα διαστήματα, μπορεί η συγκάλυψη αυτού του γεγονότος τα τελευταία εκατό χρόνια να χρησιμοποιήθηκε συχνά ως μέσο εξαπάτησης των μαζών, εντούτοις ο λόγος περί της προόδου είναι ξεκάθαρος και δικαιολογημένος. Η πεποίθηση ότι η πρόοδος ολοκληρώνεται υπό την κυριαρχία των κυρίαρχων ήταν για πολύ καιρό ένα ψέμα στο στόμα των τελευταίων, από το οποίο απομακρύνονται σήμερα οι ίδιοι οι λογοτέχνες τους· ως εκ τούτου, είναι φανερό ότι αυτοί θα μπορούσαν να εγκαταλείψουν την έννοια της προόδου προκειμένου να διατηρήσουν την κυριαρχία, διότι όπως ακριβώς οι άλλες αστικές ψευδαισθήσεις, όπως η ελευθερία και η ισότητα, αυτή δεν ενεργεί σήμερα, δυνάμει της ιστορικής διαλεκτικής, ως ιδεολογική υπεράσπιση αλλά ως κριτική στις υπάρχουσες καταστάσεις και ως προτροπή για την αλλαγή τους.
Εξάλλου, αυτή η πρόοδος υπό υλιστική έννοια, συνεπώς μια σοσιαλιστική αναδιοργάνωση της κοινωνίας, δεν καθορίζει στην παρούσα στιγμή μόνον τον επόμενο και άμεσα επιδιωκόμενο σκοπό μιας καλύτερης τροφοδοσίας της ανθρωπότητας με τα αναγκαία, αλλά επίσης την πραγμάτωση όλων των αποκαλούμενων πολιτιστικών ή ιδεατών αξιών. Στην πραγματικότητα είναι ορθό ότι η κοινωνική πρόοδος δεν πρέπει [είναι αναγκαίο] να λάβει χώρα· ότι αυτή δεν μπορεί να λάβει χώρα είναι ένα χοντροκομμένο ψέμα· όμως, ότι θα ήταν μονόπλευρο να μετρήσουμε την ιστορία της ανθρωπότητας με την ακόλουθη κλίμακα, σε ποιο βαθμό η ανθρωπότητα εξασφαλίζει μια υποφερτή ύπαρξη στα μέλη της, είναι πραγματικά απλώς φιλοσοφική κενολογία.
Σημείωση:
Η κοινωνική πρόοδος είναι κάθε φορά ένα ιστορικό καθήκον, αλλά δεν είναι μια μυστική αναγκαιότητα. Ότι ο μαρξισμός εξηγεί τη θεωρία της κοινωνίας ως τη θεωρία της πραγματικότητας είναι πολύ κατανοητό. Οι μάζες, οι οποίες υποφέρουν κάτω από την απαρχαιωμένη μορφή της κοινωνίας και περιμένουν τα πάντα από την ορθολογική τους οργάνωση, δεν αντιλαμβάνονται πλήρως ότι η εξαχρείωσή τους, από την οπτική γωνία της αιωνιότητας, είναι ένα γεγονός μεταξύ πολλών άλλων και ότι η θεώρηση του κόσμου από αυτή την οπτική γωνία είναι ακριβώς μόνον μία οπτική γωνία. Όπως ο μεμονωμένος άνθρωπος θεωρεί ότι ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από αυτόν, ότι ο θάνατός του συμπίπτει με την κατάρρευση του κόσμου, έτσι οι μάζες θεωρούν ότι η εκμετάλλευση και η εξαχρείωσή τους είναι η κατ’ εξοχήν εξαχρείωση και ότι η ιστορία περιστρέφεται γύρω από τη βελτίωση της ύπαρξής τους. Όμως, η ιστορία δεν πρέπει [είναι αναγκαίο] να πάρει αυτή την κατεύθυνση, εκτός αν εξαναγκασθεί.
Ο ιδεαλισμός του επαναστάτη
Η άποψη ότι ο μαρξισμός προπαγανδίζει απλώς την ικανοποίηση της πείνας, της δίψας και των σεξουαλικών ορμών του ατόμου δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αντικρουστεί διαμέσου του ισχυρισμού ότι ο μαρξισμός είναι πολύ περισσότερο λεπτός, ευγενής, βαθύς και εσωτερικός. Διότι η εξέγερση, η αλληλεγγύη, η αυταπάρνηση είναι εξίσου «υλιστικές» όπως η πείνα· ο αγώνας για τη βελτίωση της μοίρας της ανθρωπότητας εμπεριέχει εγωισμό και αλτρουισμό, πείνα και αγάπη ως φυσικά μέλη αιτιακών αλυσίδων. Φυσικά, η υλιστική θεωρία δεν έχει κανέναν λογικό αποδεικτικό λόγο για την αυταπάρνηση της ζωής. Δεν επιβάλλει τον ηρωισμό ούτε με τη Βίβλο ούτε με τον βούρδουλα, δεν αντικαθιστά την αλληλεγγύη και τη γνώση της αναγκαιότητας της επανάστασης με καμία «πρακτική φιλοσοφία», με καμία θεμελίωση της θυσίας. Πολύ περισσότερο, αυτή είναι το αντίθετο κάθε τέτοιας «ιδεαλιστικής» ηθικότητας. Απελευθερώνει από ψευδαισθήσεις, αποκαλύπτει την πραγματικότητα και εξηγεί τα συμβάντα. Δεν διαθέτει λογικούς αποδεικτικούς λόγους για «υψηλότερες» αξίες· επίσης, όμως, δεν διαθέτει σίγουρα κανέναν αντίλογο απέναντι στην παραδοχή ότι κάποιος συνδράμει με κίνδυνο της ζωής του ώστε να πραγματωθούν οι «κατώτερες» αξίες, τουτέστιν μια υλικά υποφερτή ύπαρξη για όλους. Ο «ιδεαλισμός» εκκινεί από το σημείο στο οποίο αυτή η συμπεριφορά δεν ικανοποιείται με μια φυσιολογική εξήγηση του εαυτού της, αλλά αρπάζεται από το δεκανίκι «αντικειμενικών» αξιών, «απόλυτων» καθηκόντων ή οποιασδήποτε ιδεατής εξασφάλισης και «καθαγιασμού»· συνεπώς, εκκινεί από το σημείο στο οποίο η ανατροπή της κοινωνίας εξαρτάται από τη μεταφυσική – αντί από τους ανθρώπους.
Μεταστροφή της σκέψης
Μεταξύ των μαρξιστών θεωρητικών, η ομολογία των ηθικών κινήτρων – προπαντός του συμπάσχειν, το οποίο μάλιστα ενεργεί ως μυστικό ελατήριο της σκέψης και της δράσης τους – αποδοκιμάζεται, όχι μόνον εξαιτίας της ντροπής [που προκαλεί], αλλά επίσης διότι έχουν αποκομίσει την εμπειρία ότι αυτή η διακήρυξη αντικαθιστά συνήθως την πράξη. Συνειδητά ή μη υποθέτουν ότι η ηθική παρόρμηση επιδρά είτε στην πραγματική δράση είτε στα λόγια. Γι’ αυτό είναι τόσο δύσπιστοι απέναντι στα τελευταία.
Έτσι, όμως, οδηγούνται σε έναν παρόμοιο κίνδυνο όπως κατά τη διαπίστωσή τους ότι η πραγματικότητα περιστρέφεται αποκλειστικά γύρω από τα υλικά αγαθά. Απέναντι στην εμφατική παρατήρηση ότι υπάρχουν επίσης άλλες ανάγκες και άλλες ποιότητες πέρα από την πείνα και την εξουσία, στρέφουν την προσοχή στην πεζή πραγματικότητα, στην οποία όλα περιστρέφονται γύρω από την ικανοποίηση των πιο πρωτόγονων αναγκών· τείνουν να μετατρέψουν την πικρία αυτής της διαπίστωσης σε μια απολογία. Ο ισχυρισμός ότι στην παρούσα πραγματικότητα το ιδεατό είναι μόνο μια ιδεολογική συγκάλυψη μιας κακής υλικής πράξης μεταστρέφεται εύκολα στη σύμφωνη με την πραγματικότητα ορθοφροσύνη ορισμένων δημοσιογράφων και ρεπόρτερ: «Αφήστε μας ήσυχους με την κουλτούρα, ξέρουμε ότι είναι μια απάτη». Είναι πλήρως ικανοποιημένοι και συμφιλιωμένοι με αυτή την κατάσταση.
Σκεπτικισμός και ηθική
Από τους οικονομικούς νόμους που αποκάλυψε ο Μαρξ δεν «ακολουθεί» ο σοσιαλισμός. Βέβαια, υπάρχουν αρκετές επιστημονικές προβλέψεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από ύψιστη αληθοφάνεια, π.χ. ότι αύριο θα ανατείλει ο ήλιος. Αυτές είναι το αποτέλεσμα ενός τεράστιου εμπειρικού υλικού. Όμως, ποιος θα πιστέψει ότι έτσι έχουν τα πράγματα αναφορικά με την πρόβλεψη του σοσιαλισμού;
Ο σοσιαλισμός είναι μια καλύτερη, περισσότερο σκόπιμη κοινωνική μορφή, της οποίας τα στοιχεία υπάρχουν με ορισμένο τρόπο στον καπιταλισμό. Στον καπιταλισμό υπάρχουν «τάσεις», οι οποίες συντελούν στην αλλαγή του συστήματος. Το εμπειρικό υλικό, πάνω στο οποίο στηριζόμαστε για να υποθέσουμε ότι οι τάσεις θα επικρατήσουν πραγματικά, είναι πολύ πενιχρό. Διατρέχουμε ύψιστο κίνδυνο, καθώς ριψοκινδυνεύουμε να διασχίσουμε την άβυσσο πάνω σε γέφυρες, των οποίων οι αρχές κατασκευής δεν θα μπορούσαν να θεμελιωθούν σε ακριβέστερες εμπειρίες παρά στην [ίδια την] έλευση του σοσιαλισμού. –
Παρά την ορθότητά της, αυτή η συνολική εξέταση προσβλέπει ασφαλώς τόσο στην επιδοκιμασία όλων των ευμενών αστών φίλων του σοσιαλισμού όσο και στην ανοχή των εχθρών του. Κάποιος μπορεί να πρεσβεύει τον Μαρξ, όταν διακρίνεται από τον αναγκαίο βαθμό σκεπτικισμού. Όμως, η ευμένεια και η ανοχή εξαφανίζονται αμέσως, όταν συμπληρώσουμε την εικόνα της γέφυρας. Αν το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της αδικίας, της ατροφίας των ανθρώπινων ταλέντων, της ψευδολογίας, της άσκοπης ταπείνωσης, εν συντομία, των περιττών υλικών και πνευματικών οδυνών πρόκειται να εξαφανισθούν ή όχι· με άλλα λόγια, αν κάποιος πρέπει να παλέψει για τον σοσιαλισμό· όλα εξαρτώνται από την παράτολμη ενέργεια να φθάσουμε στο άλλο άκρο της γέφυρας. Η σκεπτικιστικά περιοριστική αναγνώριση της μαρξικής θεωρίας, η ευσεβής κατάταξή της στην ιστορία της φιλοσοφίας αντιμετωπίζεται με ευχαρίστηση από την αστική τάξη· το συμπλήρωμα αυτής της θεωρητικής πραγμάτευσης είναι ο πρακτικός προσανατολισμός μέσα στο υπάρχον. Η διαπίστωση ότι από την μαρξιστική θεωρία του σοσιαλισμού δεν «ακολουθεί» τίποτα, μολονότι αυτός καθ’ εαυτόν θα έπρεπε να είναι επιθυμητός, παράγει, χωρίς περαιτέρω προσθήκη, την επιστημονική και ηθική θεμελίωση του καπιταλισμού. Αυτή [η διαπίστωση] εμφανίζεται ως έκφραση του κοινωνικού σκεπτικισμού.
Στην πραγματικότητα, όμως, από τη διασάφηση ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν έχουν «αποδείξει» τον σοσιαλισμό δεν ακολουθεί καμία απαισιοδοξία αλλά η ομολογία της πράξης, την οποία χρειάζεται η θεωρία. Ο Μαρξ έχει αποκαλύψει τον νόμο της κυρίαρχης απάνθρωπης τάξης πραγμάτων και έχει δείξει τον μοχλό, τον οποίο πρέπει να θέσουμε σε κίνηση προκειμένου να δημιουργηθεί μια περισσότερο ανθρώπινη τάξη πραγμάτων.
Ό,τι για τον αστό διανοούμενο είναι μια μετάβαση από το ένα μέρος του συστήματος σε κάποιο άλλο, ένα «πρόβλημα» ανάμεσα στα άλλα, ένα θέμα αναφορικά προς το οποίο αυτά τα προβλήματα στην καλύτερη περίπτωση «διορθώνονται» διαμέσου μερικών επεξηγηματικών σελίδων σε ένα διδακτικό εγχειρίδιο – ήτοι η απάντηση στην ερώτηση, αν η ταξική κοινωνία διαιωνίζεται ή αν καταλήγει να αντικατασταθεί από τον σοσιαλισμό, έχει αποφασιστική σημασία για την πρόοδο της ανθρωπότητας ή την πτώση της στη βαρβαρότητα. Ο τρόπος που διάκειται κάποιος απέναντι στην προηγούμενη ερώτηση δεν προσδιορίζει απλώς τη σχέση της ζωής του προς τη ζωή της ανθρωπότητας αλλά επίσης τον βαθμό της ηθικότητάς του. Ένα φιλοσοφικό σύστημα, μια ηθική, μια διδασκαλία περί ηθικότητας, η οποία [απλώς και μόνο] «τακτοποιεί» τις απαρχαιωμένες σχέσεις ιδιοκτησίας που εμποδίζουν την πρόοδο, την ύπαρξη της ταξικής κοινωνίας και το καθήκον της υπέρβασής της, αντί η ίδια να ταυτίζεται με αυτό το καθήκον είναι το αντίθετο της ηθικότητας, διότι η μορφή που [η ηθικότητα] έχει προσλάβει στο παρόν είναι η πραγμάτωση του σοσιαλισμού. Διαμέσου της σκεπτικιστικής πραγμάτευσης του σοσιαλισμού οι διανοούμενοι χρησιμοποιούν την κυρίαρχη κοινωνική τάξη πραγμάτων. Οι καθηγητές και οι συγγραφείς, οι οποίοι στον κατεστημένο κόσμο απολαμβάνουν υποστήριξη, αναγνώριση και τιμές, συμφωνούν σίγουρα με την «ηθική» αποδοκιμασία μιας εγκληματικής κλοπής. Παρατηρούν ατάραχοι τη νόμιμη κλοπή που υφίστανται αναρίθμητα παιδιά, γυναίκες και άνδρες στα καπιταλιστικά κράτη και ακόμη περισσότερο στις αποικίες, ενώ καρπώνονται το μερίδιό τους από τη λεία. Υποστηρίζουν το σύστημα, καθώς πραγματεύονται με «επιστημονική» γλώσσα τη διδασκαλία της σοσιαλιστικής κοινωνίας δίπλα στα διάφορα προβλήματα των πολιτισμένων βιβλίων και περιοδικών και, αφού χρησιμοποιήσουν μια σκεπτικιστική φράση, επανέρχονται στην ημερήσια διάταξη.
Είναι γνωστό ότι η αστική τάξη μπορεί να «συζητήσει» για τα πάντα. Αυτή η δυνατότητα ανήκει στη δύναμή της. Γενικά, [η αστική τάξη] παρέχει ελευθερία της σκέψης. Μόνον όπου η σκέψη λαμβάνει μια μορφή που ωθεί άμεσα στην πράξη, όπου η σκέψη γίνεται «μη επιστημονική» στην ακαδημαϊκή σφαίρα, εκεί σταματά η βολή. Ο καθαρός σκεπτικισμός είναι ουσιαστικά μια έκφραση του γεγονότος ότι διατηρούνται τα όρια της θεωρίας. Το αντίθετο αυτού του σκεπτικισμού δεν είναι ούτε η αισιοδοξία ούτε το δόγμα αλλά η προλεταριακή πράξη. Αν ο σοσιαλισμός φαίνεται να στερείται αλήθειας, χρειάζεται μια περισσότερο απεγνωσμένη αποφασιστικότητα για να επαληθευθεί. Ό,τι αντιπαρατίθεται στον σοσιαλισμό δεν είναι oι τεχνικές δυσκολίες της διεκπεραίωσης αλλά ο εξουσιαστικός μηχανισμός των κυρίαρχων.
Όμως, αν ο σκεπτικισμός είναι φαύλος, η βεβαιότητα δεν είναι καλύτερη. Η ψευδαίσθηση της φυσικής αναγκαίας έλευσης της σοσιαλιστικής τάξης πραγμάτων δεν θέτει την ορθή δράση σε μικρότερο κίνδυνο από τη σκεπτικιστική δυσπιστία. Αν ο Μαρξ δεν έχει αποδείξει τον σοσιαλισμό, [εντούτοις] έχει καταδείξει ότι στον καπιταλισμό υπάρχουν εξελικτικές τάσεις, οι οποίες καθιστούν τον σοσιαλισμό δυνατό. Όσοι ενδιαφέρονται για τον σοσιαλισμό ξέρουν πού πρέπει να επιτεθούν. Η σοσιαλιστική κοινωνική τάξη πραγμάτων δεν παρεμποδίζεται από την παγκόσμια ιστορία, είναι ιστορικά δυνατή· όμως, δεν πραγματώνεται από μια εμμενή στην ιστορία λογική αλλά από ανθρώπους που είναι εκπαιδευμένοι στη θεωρία και αποφασισμένοι να βελτιώσουν τα πράγματα· διαφορετικά, δεν θα πραγματωθεί καθόλου.
Μετάφραση από τα γερμανικά: Γιώργος Στεφανίδης
Τo 1966, o Gomulka απέβαλε τον Κολακόφσκι από το ΚΚ Πολωνίας, διότι υπερασπίστηκε την εξέγερση του 1956, η οποία επανέφερε τον Gomulka στην εξουσία. Έκτοτε, ο Κολακόφσκι απομακρύνθηκε από το τμήμα φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας.
Η ιστορία είναι πλέον πολύ γνωστή για να σχολιαστεί. Χρειάζεται μόνο να παρατηρήσουμε πως ό,τι κάνουν οι ΗΠΑ στο Ιράν, στη Γουατεμάλα και στο Βιετνάμ, η ΕΣΣΔ το προσεγγίζει στην Πολωνία, στην Ουγγαρία και στην Τσεχοσλοβακία• και πως αυτό που το ανατολικό μπλοκ κάνει στους εξέχοντες διανοούμενούς του, το προσεγγίζουν οι ΗΠΑ με δεκάδες νέους καθηγητές τους. Το σήμα κατατεθέν της εποχής μας βρίσκεται εν μέρει στην τιμή που περιβάλλει ένα συγκεκριμένο είδος ήττας.
Σε όλη την έκταση της συλλογής από την οποία έχει ληφθεί το ακόλουθο κείμενο, «Προς έναν μαρξιστικό ανθρωπισμό», ο σταθερός στοχασμός του Κολακόφσκι - νηφάλιος, ισορροπημένος, χωρίς ποτέ να εκπίπτει σε μεμψιμοιρία - θεματοποιεί ακριβώς το ως άνω αδιέξοδο. Στην ευγένειά του που δεν είναι ποτέ συναισθηματική, στην αποστασιοποίησή του που ουδέποτε εγκαταλείπεται, στη μοναξιά του που δεν είναι ποτέ απόμακρη, μπορούμε να αναγνωρίσουμε έναν αληθινό Καμύ].
Κάθε ανθρώπινο έργο είναι ένας συμβιβασμός μεταξύ του υλικού και του εργαλείου. Τα εργαλεία δεν ανταποκρίνονται ποτέ ικανοποιητικά στα καθήκοντά τους και κανένα δεν είναι υπεράνω βελτίωσης. Εκτός από τις διαφορές στην ανθρώπινη επιδεξιότητα, η ατέλεια του εργαλείου και η αντίσταση του υλικού θέτουν από κοινού τα όρια που καθορίζουν το τελικό προϊόν. Ωστόσο, το εργαλείο οφείλει να αρμόζει στο υλικό, αδιάφορο πόσο αμυδρά, αν δεν πρόκειται να παραγάγει ένα τερατούργημα. Δεν μπορείς να καθαρίσεις σωστά τα δόντια σου με ένα γεωτρύπανο, ούτε να εκτελέσεις χειρουργικές επεμβάσεις στον εγκέφαλο με ένα μολύβι. Οποτεδήποτε έγιναν τέτοιες προσπάθειες, τα αποτελέσματα υπήρξαν πάντοτε λιγότερο από ικανοποιητικά.
Η Αριστερά ως άρνηση
Οι κοινωνικές επαναστάσεις είναι ένας συμβιβασμός μεταξύ της ουτοπίας και της ιστορικής πραγματικότητας. Το εργαλείο της επανάστασης είναι η ουτοπία και το υλικό είναι η κοινωνική πραγματικότητα στην οποία θέλει κάποιος να προσδώσει μια νέα μορφή. Και το εργαλείο οφείλει σε κάποιον βαθμό να αρμόζει προς την υπόσταση, εάν τα αποτελέσματα δεν πρόκειται να γίνουν καταγέλαστα.
Υφίσταται, εντούτοις, μια ουσιώδης διαφορά μεταξύ της εργασίας επί φυσικών αντικειμένων και της εργασίας επί της ιστορίας• διότι η τελευταία, η οποία αποτελεί την υπόσταση, παρέχει επιπλέον τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται ώστε να προσδώσουν μορφή στην εν λόγω υπόσταση. Οι ουτοπίες που επιχειρούν να προσδώσουν στην ιστορία μια νέα μορφή είναι και οι ίδιες ένα προϊόν της ιστορίας, ενώ η ιστορία καθ’ εαυτή παραμένει ανώνυμη. Γι’ αυτόν τον λόγο, ακόμη και αν τα εργαλεία αποδειχθούν χονδροειδώς ακατάλληλα για το υλικό, κανείς δεν πρέπει να κατηγορηθεί, και θα ήταν παράλογο να θεωρηθεί οποιοσδήποτε υπεύθυνος.
Από την άλλη πλευρά, η ιστορία αποτελεί ένα ανθρώπινο προϊόν. Μολονότι κανένα άτομο δεν είναι υπεύθυνο για τα αποτελέσματα μιας ιστορικής διαδικασίας, ωστόσο καθένας είναι υπεύθυνος για την προσωπική του εμπλοκή σε αυτήν. Ως εκ τούτου, καθένας είναι επίσης υπεύθυνος για τον ρόλο του στη διαμόρφωση των διανοητικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται επί της πραγματικότητας προκειμένου να τη μεταβάλλουν – για την αποδοχή ή την απόρριψη μιας δεδομένης ουτοπίας και των χρησιμοποιούμενων μέσων για την πραγμάτωσή της.
Η κατασκευή μιας ουτοπίας είναι πάντοτε μια πράξη άρνησης προς μια υφιστάμενη πραγματικότητα, μια επιθυμία για τη μεταμόρφωσή της. Όμως, η άρνηση δεν αποτελεί το αντίθετο της κατασκευής – είναι μόνο το αντίθετο της κατάφασης των υφιστάμενων συνθηκών. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν είναι πολύ λογικό να μεμφόμαστε κάποιον για την τέλεση μιας μάλλον καταστροφικής παρά μίας δημιουργικής πράξης• κάθε πράξη δημιουργίας συνιστά κατ’ ανάγκην μια άρνηση της υφιστάμενης τάξης. Το πολύ, μπορεί κανείς να κατηγορήσει κάποιον πως δεν υποστηρίζει μια υφιστάμενη πραγματικότητα και πως επιθυμεί να την αλλάξει• ή, από την άλλη, για την άνευ όρων αποδοχή της, χωρίς την αναζήτηση αλλαγής• ή, τέλος, για την επιδίωξη επιζήμιων αλλαγών. Όμως, μια αρνητική στάση συνιστά μόνο το αντίθετο μίας συντηρητικής στάσης απέναντι στον κόσμο, με την άρνηση καθ’ εαυτή να αποτελεί απλώς μια επιθυμία για αλλαγή. Η διαφορά μεταξύ της καταστροφικής και της δημιουργικής εργασίας βρίσκεται σε μια λεκτική μυστικοποίηση που απορρέει από τα επίθετα που χρησιμοποιούνται προκειμένου να περιγράψουν τις αλλαγές, οι οποίες θεωρούνται είτε καλές είτε κακές. Κάθε αλλαγή συνιστά, πράγματι, μια πράξη εν ταυτώ θετική και αρνητική και αντίθετη μόνο προς την κατάφαση των πραγμάτων όπως αυτά είναι. Η ανατίναξη ενός σπιτιού είναι εξίσου δημιουργική με την οικοδόμησή του – και την ίδια στιγμή είναι εξίσου αρνητική. Ασφαλώς, αυτό δεν σημαίνει πως είναι το ίδιο αν κάποιος καταστρέφει ή χτίζει ένα σπίτι. Η διαφορά ανάμεσα στις δύο πράξεις είναι πως η πρώτη, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποβαίνει επιζήμια για τους εμπλεκόμενους και η δεύτερη είναι σχεδόν πάντα επωφελής. Το αντίθετο της ανατίναξης ενός σπιτιού δεν είναι το χτίσιμο ενός νέου, αλλά η διατήρηση του ήδη υπάρχοντος.
Η ως άνω παρατήρηση θα χρησιμεύσει για την εξαγωγή συμπερασμάτων, ο σκοπός των οποίων είναι να ορίσουν εγγύτερα το νόημα που αποδίδουμε στην έννοια της κοινωνικής Αριστεράς.
Η Αριστερά – και αυτή είναι μια αμετάβλητη και απαράγραπτη ποιότητά της, αν και επ’ ουδενί η μοναδική της – είναι ένα κίνημα άρνησης του υφιστάμενου κόσμου. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο συνιστά, όπως έχουμε δει, μια δημιουργική δύναμη. Είναι, απλώς, μια επιδίωξη αλλαγής.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Αριστερά απορρίπτει την ένσταση πως το πρόγραμμά της είναι μόνο αρνητικό και όχι δημιουργικό.
Η Αριστερά μπορεί να ανταπεξέλθει στις μομφές που απευθύνονται στη δυνητική ζημία ή χρησιμότητα που μπορεί να επιφέρουν οι αρνήσεις της. Μπορεί, επιπλέον, να αντιμετωπίσει τη συντηρητική θέση που επιθυμεί να διαιωνίσει τα πράγματα όπως αυτά είναι. Δεν θα υπερασπιστεί τον εαυτό της, ωστόσο, απέναντι στην κατηγορία πως είναι αμιγώς αρνητική, διότι κάθε δημιουργικό πρόγραμμα είναι αρνητικό, και το αντίστροφο. Μια Αριστερά χωρίς ένα δημιουργικό πρόγραμμα δεν δύναται, συνεπώς, να έχει ένα αρνητικό πρόγραμμα, εφόσον αυτοί οι δύο όροι είναι συνώνυμοι. Αν δεν υπάρχει πρόγραμμα, δεν υπάρχει συγχρόνως ούτε άρνηση, ήτοι, δεν υπάρχει το αντίθετο της Αριστεράς – με άλλα λόγια, συντηρητισμός.
Η ουτοπία και η Αριστερά
Ωστόσο, το ενέργημα της άρνησης δεν προσδιορίζει αφ’ εαυτού την Αριστερά, καθώς υπάρχουν κινήματα με οπισθοδρομικούς σκοπούς. Ο χιτλερισμός ήταν η άρνηση της δημοκρατίας της Βαϊμάρης, αλλά αυτό δεν τον καθιστά αριστερό. Σε χώρες που δεν ελέγχονται από τη Δεξιά, ένα ακραίο αντεπαναστατικό κίνημα αποτελεί πάντοτε την άρνηση της υφιστάμενης τάξης. Συνεπώς, η Αριστερά ορίζεται από την άρνησή της, αλλά όχι μόνον από αυτήν· ορίζεται περαιτέρω από την κατεύθυνση της εν λόγω άρνησης, στην πραγματικότητα, από τη φύση της ουτοπίας της.
Χρησιμοποιώ τη λέξη «ουτοπία» σκοπίμως και όχι με το υποτιμητικό της νόημα, το οποίο εκφράζει την παράλογη έννοια πως όλες οι κοινωνικές αλλαγές αποτελούν όνειρα θερινής νυκτός. Λέγοντας ουτοπία, εννοώ μια κατάσταση κοινωνικής συνείδησης, ένα νοητικό σύστοιχο του κοινωνικού κινήματος το οποίο αγωνίζεται για μια ριζοσπαστική αλλαγή στον κόσμο – ένα σύστοιχο καθ’ εαυτό αναντίστοιχο προς τις εν λόγω αλλαγές τις οποίες απλά αντανακλά με μια εξιδανικευμένη και ασαφή μορφή. Εμπλουτίζει το πραγματικό κίνημα με την αίσθηση της πραγμάτωσης ενός ιδανικού γεννημένου στο βασίλειο του καθαρού πνεύματος και όχι στην τρέχουσα ιστορική εμπειρία. Η ουτοπία, ως εκ τούτου, είναι μια μυστηριώδης συνείδηση μιας ενεργού ιστορικής τάσης. Για όσο χρόνο η τάση αυτή διαθέτει μόνο μια λαθραία ύπαρξη, χωρίς να βρίσκει έκφραση σε μαζικά κοινωνικά κινήματα, γεννά ουτοπίες με τη στενότερη έννοια, ήτοι, ατομικά κατασκευασμένα πρότυπα του κόσμου, όπως αυτός θα όφειλε να είναι. Όμως, μόλις η ουτοπία καθίσταται ενεργός κοινωνική συνείδηση, εισβάλλει στη συνείδηση ενός μαζικού κοινωνικού κινήματος και καθίσταται μια από τις ουσιώδεις κινητήριες δυνάμεις του. Η ουτοπία, τότε, μεταβαίνει από την επικράτεια της θεωρητικής και ηθικής σκέψης στο πεδίο της πρακτικής σκέψης, και η ίδια αρχίζει να κυβερνά την ανθρώπινη δράση.
Ωστόσο, αυτό δεν την καθιστά πραγματοποιήσιμη. Η ουτοπία παραμένει πάντοτε ένα φαινόμενο του κόσμου της σκέψης· ακόμη και όταν υποβαστάζεται από την ισχύ ενός κοινωνικού κινήματος και, πιο σημαντικό, ακόμη και όταν εισδύει στη συνείδησή του, είναι αναντίστοιχη προς αυτό, καθόσον υπερβαίνει τις δυνατότητες του κινήματος. Είναι, τρόπον τινά, «παθολογική» (σύμφωνα με μια χαλαρή έννοια της λέξης, διότι η ουτοπική συνείδηση είναι πράγματι ένα φυσικό κοινωνικό φαινόμενο). Πρόκειται για μια στρεβλή προσπάθεια να επιβληθούν στόχοι σε ένα ιστορικό ρεαλιστικό κίνημα, οι οποίοι βρίσκονται πέραν της ιστορίας.
Παρ’ όλα αυτά – και αυτό είναι θεμελιώδες για μια κατανόηση των εσωτερικών αντιφάσεων των αριστερών κινημάτων – η Αριστερά δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς μια ουτοπία. Η Αριστερά παράγει ουτοπίες ακριβώς όπως το πάγκρεας απελευθερώνει ινσουλίνη – δυνάμει ενός εσωτερικού νόμου. Η ουτοπία είναι ο αγώνας για αλλαγές οι οποίες «ρεαλιστικά» δεν είναι δυνατόν να συντελεσθούν διαμέσου της άμεσης δράσης, οι οποίες κείτονται πέραν του προβλέψιμου μέλλοντος και ανθίστανται στον σχεδιασμό. Μολαταύτα, η ουτοπία είναι ένα εργαλείο της δράσης πάνω στην πραγματικότητα και τον σχεδιασμό της κοινωνικής δραστηριότητας.
Αν μια ουτοπία αποδεικνύονταν τόσο μακρινή εν σχέσει προς την πραγματικότητα, ώστε η επιθυμία της επιβολής της να γίνεται γελοία, θα οδηγούσε σε μια τερατώδη παραμόρφωση, σε κοινωνικά επιζήμιες αλλαγές που θα απειλούσαν την ελευθερία του ανθρώπου. Η Αριστερά, αν επιτύγχανε, θα μετέπιπτε τότε στο αντίθετό της – στη Δεξιά. Αλλά τότε, επίσης, η ουτοπία θα έπαυε να είναι μια ουτοπία και θα καθίστατο ένα σύνθημα απολογητικό κάθε τρέχουσας πρακτικής.
Από την άλλη, η Αριστερά δεν δύναται να αποκηρύξει την ουτοπία· δεν μπορεί να παραιτηθεί από στόχους οι οποίοι είναι, επί του παρόντος, ανέφικτοι, αλλά προσδίδουν νόημα στις κοινωνικές αλλαγές. Μιλώ για την κοινωνική Αριστερά συνολικά, διότι, μολονότι η έννοια της Αριστεράς είναι σχετική – κάποιος είναι αριστερός μόνο σε σύγκριση με κάτι, όχι σε απόλυτους όρους – εντούτοις, το ακρότατο στοιχείο κάθε Αριστεράς είναι ένα επαναστατικό κίνημα. Το επαναστατικό κίνημα αποτελεί τη συμπερίληψη όλων των απώτατων αξιώσεων που εγείρονται επί της υφιστάμενης κοινωνίας. Αποτελεί μια καθολική άρνηση του υπάρχοντος συστήματος και, συνεπώς, αποτελεί επίσης ένα καθολικό πρόγραμμα. Ένα καθολικό πρόγραμμα είναι, πράγματι, μια ουτοπία. Μια ουτοπία είναι ένα αναγκαίο συστατικό στοιχείο της επαναστατικής Αριστεράς· η τελευταία είναι το αναγκαίο προϊόν της κοινωνικής Αριστεράς συνολικά.
Ωστόσο, γιατί αποτελεί η ουτοπία μια συνθήκη όλων των επαναστατικών κινημάτων; Διότι πολλή ιστορική εμπειρία, λιγότερο ή περισσότερο θαμμένη στην κοινωνική συνείδηση, μας λέει πως οι στόχοι που είναι επί του παρόντος ανέφικτοι δεν θα επιτευχθούν ποτέ, αν δεν αρθρωθούν όσο είναι ακόμη απραγματοποίητοι. Κάλλιστα, το αδύνατο σε μια δεδομένη στιγμή μπορεί να καταστεί δυνατό μόνο αν διατυπωθεί σε έναν χρόνο κατά τον οποίο είναι αδύνατο. Για να αναφέρω ένα παράδειγμα, μια σειρά μεταρρυθμίσεων δεν θα επιτύχουν ποτέ τους στόχους μιας επανάστασης. Ένα συνεπές μεταρρυθμιστικό κόμμα δεν θα γίνει ποτέ αδιόρατα η εκπλήρωση μιας επανάστασης. Η ύπαρξη μιας ουτοπίας ως ουτοπίας είναι η αναγκαία προϋπόθεση ώστε τελικά αυτή να πάψει να είναι μια ουτοπία.
Ένα επαναστατικό κίνημα δεν δύναται να γεννηθεί ταυτόχρονα με την πράξη της επανάστασης, διότι, χωρίς ένα επαναστατικό κίνημα να προηγείται αυτής, η επανάσταση δεν θα μπορούσε ποτέ να λάβει χώρα. Στον βαθμό που η επαναστατική πράξη δεν έχει ολοκληρωθεί ή δεν είναι αδιαμφισβήτητα και ξεκάθαρα έκδηλη, είναι μια ουτοπία. Για το σημερινό προλεταριάτο της Ισπανίας μια σοσιαλιστική επανάσταση αποτελεί μια ουτοπία• ωστόσο, το ισπανικό προλεταριάτο δεν θα επιτύχει ποτέ μια επανάσταση, αν δεν την εξαγγέλλει ενόσω είναι αδύνατη. Γι’ αυτόν τον λόγο η παράδοση κατέχει έναν τόσο σημαντικό ρόλο στο επαναστατικό κίνημα: το κίνημα δεν θα γνώριζε ποτέ νίκες, αν δεν είχε σε προηγούμενες φάσεις υποφέρει αναπόφευκτες ήττες – εάν δεν είχε ξεκινήσει την επαναστατική δραστηριότητα, όταν η ιστορική κατάσταση απέκλειε την επιτυχία.
Η επιθυμία για επανάσταση δεν είναι δυνατό να γεννηθεί μόνο όταν η κατάσταση είναι ώριμη, διότι μεταξύ των όρων αυτής της ωριμότητας περιλαμβάνονται οι επαναστατικές αξιώσεις που προβάλλονται σε μια ανώριμη πραγματικότητα. Η διαρκής επιρροή της κοινωνικής συνείδησης συνιστά έναν από τους αναγκαίους όρους για την ωρίμανση της ιστορίας μέχρι το σημείο της ριζοσπαστικής μεταβολής• η ουτοπία συνιστά προϋπόθεση των κοινωνικών εξεγέρσεων ακριβώς όπως οι μη ρεαλιστικές προσπάθειες αποτελούν την προϋπόθεση των ρεαλιστικών. Γι’ αυτόν τον λόγο η επαναστατική συνείδηση δεν μπορεί να ικανοποιηθεί με την απλή συμμετοχή σε αλλαγές που ήδη συντελούνται• δεν μπορεί απλώς να ακολουθεί τα γεγονότα, αλλά οφείλει να προπορεύεται αυτών σε μια στιγμή κατά την οποία αυτά δεν είναι ούτε σχεδιασμένα ούτε αναμενόμενα.
Συνεπώς – και αυτό αποτελεί ένα στοιχειώδες πρακτικό συμπέρασμα – η Αριστερά δεν ενοχλείται αν κατηγορηθεί πως πασχίζει για μια ουτοπία. Ίσως οφείλει να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι στην κατηγορία πως το περιεχόμενο της ουτοπίας της είναι επιζήμιο για την κοινωνία, αλλά δεν χρειάζεται να το κάνει απέναντι στην κατηγορία πως είναι ουτοπική.
Η Δεξιά, ως μια συντηρητική δύναμη, δεν χρειάζεται την ουτοπία• η ουσία της είναι η κατάφαση των υφιστάμενων συνθηκών – ένα γεγονός και όχι μια ουτοπία – ή αλλιώς η επιθυμία επιστροφής σε μια κατάσταση η οποία αποτελούσε κάποτε συντελεσμένο γεγονός. Η Δεξιά πασχίζει να εξιδανικεύσει τις παρούσες συνθήκες, όχι να τις αλλάξει. Αυτό το οποίο χρειάζεται είναι η εξαπάτηση, όχι η ουτοπία.
Η Αριστερά δεν δύναται να παραιτηθεί από την ουτοπία, διότι αυτή αποτελεί μια πραγματική δύναμη ακόμη και όταν είναι απλώς ουτοπία. Η εξέγερση των Γερμανών χωρικών του 16ου αιώνα, το κίνημα των μπαμπεφικών και η παρισινή Κομμούνα υπήρξαν όλα ουτοπικά. Όπως αποδείχθηκε, χωρίς τέτοιες ουτοπικές δραστηριότητες, καμία μη ουτοπική, προοδευτική κοινωνική αλλαγή δεν θα είχε συντελεστεί. Προφανώς, αυτό δεν συνεπάγεται ότι το έργο της Αριστεράς είναι να αναλαμβάνει ακραίες δράσεις σε κάθε ιστορική συγκυρία. Αυτό που λέμε συνίσταται μόνο στο ότι η καταδίκη της ουτοπίας για το απλό γεγονός πως είναι ουτοπία αποτελεί δεξιά θέση, είναι συντηρητική και παρεμποδίζει οριστικά την προοπτική της δημιουργίας μιας ουτοπίας. Σε κάθε περίπτωση, δεν διατυπώνουμε επί του παρόντος κοινωνικά καθήκοντα. Εξετάζουμε την έννοια της Αριστεράς εντελώς αφηρημένα, επιχειρώντας να κάνουμε διαπιστώσεις και όχι αξιωματικές παραδοχές. Στον βαθμό που η Αριστερά συνιστά ένα «φυσιολογικό» κοινωνικό φαινόμενο όπως η Δεξιά και τα προοδευτικά κινήματα είναι όσο φυσιολογικά είναι και τα αντιδραστικά, είναι εξίσου φυσιολογικό για την Αριστερά, η οποία συνιστά μειοψηφία, να διώκεται από τη Δεξιά.
Η Αριστερά και οι κοινωνικές τάξεις
Η έννοια της Αριστεράς παραμένει ασαφής ως τις μέρες μας. Αν και μόνον 150 ετών περίπου, έχει αποκτήσει καθολικές ιστορικές διαστάσεις και εφαρμόζεται στην αρχαία ιστορία δυνάμει μιας διάχυσης του νοήματος, κοινής σε όλες τις γλώσσες. Στη γενική του χρήση, ο όρος έχει μια πρακτική λειτουργία, αλλά το νόημα του καθίσταται πολύ σκοτεινό, στηριζόμαστε περισσότερο στη διαίσθηση παρά στην κατανόηση. Ένα πράγμα είναι βέβαιο: είναι περισσότερο εύκολο να πει κανείς ποια κινήματα, προγράμματα και στάσεις είναι αριστερά εν σχέσει προς άλλα, παρά να καθορίσει πού τελειώνει η Αριστερά και πού αρχίζει η Δεξιά στις σχέσεις πολιτικής ισχύος μέσα στο όλον της κοινωνικής δομής. Μιλάμε για μια Αριστερά εντός του χιτλερικού κόμματος, αλλά αυτό δεν σημαίνει, ασφαλώς, πως η γερμανική Δεξιά περιορίζονταν στη Δεξιά του εν λόγω κόμματος και πως οτιδήποτε άλλο, περιλαμβανομένης της αριστερής πτέρυγάς του, ήταν η Αριστερά με μια απόλυτη έννοια. Η κοινωνία δεν μπορεί να διαιρεθεί σε μια Δεξιά και σε μια Αριστερά. Μια αριστερή στάση απέναντι σε ένα κίνημα δύναται να συνδέεται με μια δεξιά στάση απέναντι σε ένα άλλο. Μόνο στη σχετικότητα της σημασίας τους έχουν νόημα αυτές οι λέξεις.
Όμως τι εννοούμε όταν λέμε πως ένα κίνημα ή μια στάση είναι αριστερό σε σχέση προς ένα άλλο; Πιο συγκεκριμένα, ποια πτυχή της έννοιας της Αριστεράς ισχύει σε όλες τις κοινωνικές καταστάσεις; Για παράδειγμα, τι εννοούμε όταν μιλάμε για την Αριστερά στο Ριζοσπαστικό Κόμμα της Γαλλίας, ή για τη σοσιαλδημοκρατική, την καθολική ή την κομμουνιστική Αριστερά; Υπάρχει κάποιο κοινό στοιχείο στη λέξη που χρησιμοποιείται σε τόσο διαφορετικά συγκείμενα; Ή δηλώνουμε απλώς πως κάθε πολιτική κατάσταση αποκαλύπτει κάποια ανθρώπινη δραστηριότητα την οποία είτε εγκρίνουμε είτε θεωρούμε ως τη λιγότερο απεχθή, και την οποία επομένως αποκαλούμε «Αριστερά»; (Λέω «αποκαλούμε», διότι η Αριστερά χαράσσει τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, ενώ η Δεξιά αντιμάχεται αυτήν τη διαίρεση συστηματικά – και επί ματαίω, διότι ο αυτοπροσδιορισμός της Αριστεράς είναι αρκετά ισχυρός ώστε να ορίσει τη Δεξιά, και, εν πάσει περιπτώσει, να καθιερώσει την ύπαρξη της διαχωριστικής γραμμής.)
Χωρίς αμφιβολία, επειδή έχει αποκτήσει μια θετική αύρα, ο όρος «Αριστερά» συχνά υιοθετείται από αντιδραστικές ομάδες. Για παράδειγμα, υπάρχει η «Ευρωπαϊκή Αριστερά», ένα πολιτικό παράρτημα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα. Συνεπώς, η απλή χρήση του όρου δεν προσδιορίζει την Αριστερά. Οφείλουμε να αναζητήσουμε άλλους οδοδείκτες που θα μας βοηθήσουν να σταθεροποιήσουμε τη θέση μας σε αυτήν την ομιχλώδη περιοχή. Συνθήματα όπως «ελευθερία» και «ισότητα» ανήκουν, βεβαίως, στην παράδοση της Αριστεράς• όμως έχουν χάσει το νόημά τους από τη στιγμή που κατέστησαν καθολικά συνθήματα στα οποία καθένας αποδίδει τη δική του αυθαίρετη ερμηνεία. Με το πέρασμα του χρόνου, η Αριστερά πρέπει να αυτοπροσδιορίζεται με όλο και μεγαλύτερη ακρίβεια. Διότι, όσο περισσότερο επηρεάζει την κοινωνική συνείδηση, τόσο περισσότερο τα συνθήματά της αποκτούν μια θετική αύρα, τόσο περισσότερο τα οικειοποιείται η Δεξιά και αυτά χάνουν την ορισμένη τους σημασία. Κανείς σήμερα δεν αντιτίθεται σε έννοιες όπως «ελευθερία» και «ισότητα»• αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μπορεί να καταστούν εργαλεία εξαπάτησης, ύποπτες, εκτός εάν εξηγηθούν. Και, ακόμη χειρότερα, η λέξη «σοσιαλισμός» έχει, επίσης, αποκτήσει πολλές σημασίες.
Φυσικά, είναι αρκετά εύκολο να ορίσουμε την Αριστερά με γενικούς όρους, όπως μπορούμε να ορίσουμε την «πρόοδο». Ωστόσο, οι γενικοί ορισμοί είναι κατ’ ανάγκην παραπλανητικοί και είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθούν σε συγκεκριμένες συζητήσεις. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε πως η «αριστεροσύνη» είναι ο βαθμός συμμετοχής στη διαδικασία της κοινωνικής ανάπτυξης που πασχίζει να εξαλείψει όλες τις συνθήκες στις οποίες η δυνατότητα της ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών παρεμποδίζεται από τις κοινωνικές σχέσεις. Από έναν τέτοιο ορισμό συνάγουμε έναν ορισμένο αριθμό εξίσου γενικών συνθημάτων τα οποία είναι τόσο καθολικώς αποδεκτά ώστε δεν είναι χρήσιμα για την εδραίωση πολιτικών διαχωρισμών. Οι έννοιες της Αριστεράς, της προόδου και της ελευθερίας βρίθουν εσωτερικών αντιφάσεων• οι πολιτικές διενέξεις δεν προκύπτουν από την απλή αποδοχή ή απόρριψη των εννοιών.
Ως εκ τούτου, αντί να κατασκευάσουμε μια εύκολη, αν και αναποτελεσματική, έννοια Αριστεράς εφαρμόσιμη σε όλες τις εποχές, ας αποδεχθούμε την υπάρχουσα κοινωνική πραγματικότητα ως δεδομένη και ας αναζητήσουμε τις βασικές συγκρούσεις που προσδιορίζουν την τρέχουσα ιστορία. Αυτές είναι, πρωτίστως, ταξικές συγκρούσεις, και, δευτερευόντως, πολιτικές. Ωστόσο, η πολιτική μάχη δεν ταυτίζεται πλήρως με το πρότυπο των ταξικών σχέσεων• δεν είναι ένα αντίγραφό τους που βρίσκει εφαρμογή στις σχέσεις μεταξύ πολιτικών κομμάτων. Αυτό συμβαίνει διότι οι ταξικές διαιρέσεις δεν είναι οι μοναδικές και διότι οι τάξεις καθ’ εαυτές καθίστανται περισσότερο, και όχι λιγότερο, πολύπλοκες, καθώς διασπώνται εκ των έσω από την εθνικότητα και την ιδεολογία. Τέλος, υπάρχουν πολιτικές διαιρέσεις, στον βαθμό που αυτές αποκτούν ποικίλες μορφές αυτονομίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η πολιτική ζωή δεν μπορεί να αντανακλά τις ταξικές συγκρούσεις καθαρά και άμεσα, αλλά, τουναντίον, ακόμη περισσότερο έμμεσα και συγκεχυμένα. Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν ήταν διαφορετικά – αν ήταν, όλες οι ιστορικές συγκρούσεις θα είχαν επιλυθεί αιώνες πριν. Γι’ αυτόν τον λόγο η δήλωση πως κάποιος πρέπει να ανήκει στην Αριστερά χάριν της εργατικής τάξης δεν ισχύει πάντοτε. Από τη μια πλευρά, χαρακτηριστικό της Αριστεράς είναι ότι δεν επιχειρεί να πραγματοποιήσει τις επιθυμίες των ανθρώπων ενάντια στη βούλησή τους και ότι δεν τους αναγκάζει να αποδέχονται οφέλη που δεν επιθυμούν. Από την άλλη πλευρά, η εργατική τάξη μιας δεδομένης χώρας μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένη από τον εθνικισμό, ωστόσο η Αριστερά δεν θα υποστηρίξει εθνικιστικές διεκδικήσεις• αλλού, η εργατική τάξη είναι δυνατόν να έχει βαθιές ρίζες στη θρησκευτική παράδοση, ωστόσο η Αριστερά είναι ένα κοσμικό κίνημα. Ακόμη και πραγματικά άμεσα συμφέροντα της εργατικής τάξης μπορεί να αντιτίθενται προς τα αιτήματα της Αριστεράς. Για παράδειγμα, για πολύ καιρό οι Άγγλοι εργάτες είχαν οφέλη από την αποικιοκρατική εκμετάλλευση – ωστόσο η Αριστερά είναι εχθρός της αποικιοκρατίας.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Αριστερά δεν μπορεί να οριστεί λέγοντας πως αυτή θα πρέπει πάντοτε, σε κάθε περίπτωση, να υποστηρίζει κάθε διεκδίκηση της εργατικής τάξης, ή πως είναι πάντα στο πλευρό της πλειοψηφίας. Η Αριστερά πρέπει να αυτοπροσδιοριστεί στο επίπεδο των ιδεών, ομολογώντας πως σε πολλές περιστάσεις θα βρεθεί στη μειοψηφία. Μολονότι στον σημερινό κόσμο δεν υπάρχει αριστερή στάση ανεξάρτητη από τον αγώνα για τα δικαιώματα της εργατικής τάξης, μολονότι καμία αριστερή θέση δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί έξω από την ταξική δομή, και, μολονότι μόνο ο αγώνας των καταπιεσμένων μπορεί να καταστήσει την Αριστερά μια υλική δύναμη, εντούτοις, η Αριστερά πρέπει να οριστεί με διανοητικούς, και όχι με ταξικούς, όρους. Αυτό προϋποθέτει πως η συγκεκριμένη διανοητική ζωή δεν είναι και δεν μπορεί να είναι ένα πιστό αντίγραφο των ταξικών συμφερόντων.
Πάνω σε αυτήν τη βάση μπορούμε να διατυπώσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά της θέσης της Αριστεράς σε διάφορες κοινωνικές συνθήκες:
Στις καπιταλιστικές χώρες η μάχη της Αριστεράς είναι να καταργήσει όλα τα κοινωνικά προνόμια. Στις μη καπιταλιστικές χώρες, είναι να αφαιρέσει τα προνόμια που έχουν αναπτυχθεί μέσα σε μη καπιταλιστικές συνθήκες.
Στις καπιταλιστικές χώρες η Αριστερά αντιμάχεται όλες τις μορφές αποικιακής καταπίεσης. Στις μη καπιταλιστικές χώρες, αξιώνει την κατάργηση των ανισοτήτων, των διακρίσεων και τις εκμετάλλευσης ορισμένων χωρών από άλλες.
Στις καπιταλιστικές χώρες η Αριστερά αγωνίζεται ενάντια στους περιορισμούς της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης. Το ίδιο κάνει και στις μη καπιταλιστικές χώρες. Στις μεν και στις δε η Αριστερά αντιμάχεται όλες τις αντιφάσεις της ελευθερίας που αναδύονται σε αμφότερες μορφές των κοινωνικών συνθηκών: μέχρι ποιο σημείο μπορεί κανείς να προωθήσει το αίτημα για ανεκτικότητα χωρίς να στραφεί έναντι της ίδιας της ιδέας της ανεκτικότητας; Πώς μπορεί κανείς να εγγυηθεί ότι η ανεκτικότητα δεν θα οδηγήσει στη νίκη εκείνων των δυνάμεων που θα καταπνίξουν την αρχή της ανεκτικότητας; Αυτό είναι το μείζον πρόβλημα όλων των αριστερών κινημάτων. Προφανώς, είναι επίσης αληθές πως η Αριστερά μπορεί να κάνει λάθη και να δρα αναποτελεσματικά, και έτσι να δημιουργήσει μια κατάσταση η οποία είναι εχθρική προς την ίδια. Ωστόσο, η λανθασμένη τακτική δεν αποτελεί το διακριτικό γνώρισμα της Αριστεράς, διότι, όπως έχουμε πει, τα κριτήριά της τίθενται στο ιδεολογικό επίπεδο.
Στις καπιταλιστικές χώρες η Αριστερά αγωνίζεται για την εκκοσμίκευση της κοινωνικής ζωής. Αυτό είναι αληθές και για τις μη καπιταλιστικές χώρες.
Στις καπιταλιστικές χώρες η καταστροφή κάθε ρατσισμού είναι ένα ουσιώδες τμήμα της θέσης της Αριστεράς. Ομοίως στις μη καπιταλιστικές χώρες.
Η Αριστερά αγωνίζεται παντού ενάντια στην εισβολή κάθε είδους σκοταδισμού στην κοινωνική ζωή· μάχεται για τη νίκη της έλλογης σκέψης, η οποία δεν αποτελεί επ’ ουδενί πολυτέλεια που φυλάσσεται για τους διανοούμενους, αλλά ένα αναγκαίο συστατικό στοιχείο της κοινωνικής προόδου αυτού του αιώνα. Χωρίς αυτήν [την έλλογη σκέψη] κάθε μορφή προόδου καθίσταται παρωδία των δικών της προϋποθέσεων.
Τέλος, σε αμφότερα συστήματα, η Αριστερά δεν αποκλείει τη χρήση βίας, όταν αυτό είναι αναγκαίο, αν και η χρήση βίας δεν αποτελεί ανακάλυψη της Αριστεράς, αλλά μάλλον μια αναπόφευκτη μορφή κοινωνικής ύπαρξης. Η Αριστερά αποδέχεται την αντινομία της βίας, αλλά μόνον ως αντινομία και όχι ως δώρο της μοίρας. Η Αριστερά είναι έτοιμη να συμβιβαστεί με τα ιστορικά δεδομένα οπουδήποτε, όμως απορρίπτει τους ιδεολογικούς συμβιβασμούς, δηλαδή δεν παραιτείται του δικαιώματος να διακηρύττει τις βασικές αρχές της ύπαρξής της ανεξάρτητα από την πολιτική της τακτική.
Η Αριστερά είναι ελεύθερη από το αίσθημα του ιερού· στερείται του αισθήματος της ιερότητας απέναντι σε οποιαδήποτε ιστορική κατάσταση. Λαμβάνει τη θέση ενός μόνιμου αναθεωρητισμού απέναντι στην πραγματικότητα, κατά τον τρόπο που η Δεξιά λαμβάνει μια θέση οπορτουνισμού εν αναφορά προς τον κόσμο όπως αυτός είναι. Η Δεξιά είναι η ενσάρκωση της αδράνειας της ιστορικής πραγματικότητας – γι’ αυτό και είναι όσο αιώνια είναι και η Αριστερά.
Σε αμφότερα τα συστήματα η Αριστερά πασχίζει να στηρίξει τις προσδοκίες της στην εμπειρία και τις εξελικτικές τάσεις της ιστορίας, ενώ η Δεξιά αποτελεί την έκφραση της συνθηκολόγησης με την κατάσταση της στιγμής. Γι’ αυτόν τον λόγο, η Αριστερά δύναται να έχει πολιτική ιδεολογία, ενώ η Δεξιά δεν έχει τίποτα παρά μόνο τακτική.
Εντός του πλαισίου των δύο συστημάτων, η Αριστερά γνωρίζει πως κάθε ανθρώπινη ελευθερία ικανοποιεί μια ειδική ανάγκη, αλλά πως υπάρχει επιπλέον και μια ανάγκη για την ελευθερία ως τέτοια.
Η Αριστερά δεν φοβάται την ιστορία. Πιστεύει στη μεταβλητότητα των κοινωνικών σχέσεων και της ανθρώπινης φύσης – στη δυνατότητα να τις αλλάξει. Εντός και των δύο στρατοπέδων απορρίπτει κάθε ταπεινοφροσύνη ενώπιον των υφιστάμενων καταστάσεων, αρχών, δογμάτων, της πλειοψηφίας, των προκαταλήψεων ή των υλικών πιέσεων.
Σε αμφότερα [τα συστήματα], η Αριστερά – χωρίς να αποκλείει τη χρήση της βίας, χωρίς να ντρέπεται γι’ αυτήν και χωρίς να την αποκαλεί «αγωγή» ή «αγαθοεργία» ή «μέριμνα για τα παιδιά», κλπ. – παρ’ όλα αυτά απορρίπτει κάθε μέσο πολιτικής σύγκρουσης που οδηγεί σε ηθικές συνέπειες που αντιφάσκουν με τις δικές της προκείμενες.
Όλη αυτήν την ώρα περιέγραφα την Αριστερά ως μια ορισμένη ιδεολογική και ηθική στάση. Διότι η Αριστερά δεν συνιστά ένα μοναδικό, πολιτικά καθορισμένο κίνημα ή κόμμα ή ομάδα κομμάτων. Η Αριστερά αποτελεί ένα χαρακτηριστικό το οποίο, κατά το μάλλον ή ήττον, μπορεί να υπηρετήσει συγκεκριμένα κινήματα ή κόμματα, όπως και δεδομένα άτομα και ανθρώπινες δραστηριότητες, στάσεις και ιδεολογίες. Κάποιος μπορεί να είναι αριστερός από μια άποψη και όχι από μια άλλη. Σπάνια απαντώνται πολιτικά κινήματα τα οποία είναι εξ ολοκλήρου αριστερά από κάθε άποψη και καθ’ όλη την πορεία της ύπαρξής τους. Ένας αριστερός μπορεί να συμμετέχει στον πολιτικό αγώνα και να είναι πολιτικός σε ένα αριστερό κόμμα, ενώ να αρνείται να εγκρίνει πράξεις και γνώμες [στο κόμμα ή του κόμματος] που είναι ξεκάθαρα εχθρικές έναντι μιας αριστερής στάσης. Προφανώς, αυτό δεν σημαίνει πως η αριστερή θέση δεν οδηγεί σε εσωτερικές συγκρούσεις και αντιφάσεις.
Γι’ αυτούς του λόγους η Αριστερά, ως τέτοια και ως ολότητα, δεν μπορεί να είναι ένα οργανωμένο πολιτικό κίνημα. Η Αριστερά είναι πάντοτε στα αριστερά από ορισμένες απόψεις εν σχέσει προς μερικά πολιτικά κινήματα. Κάθε κόμμα έχει την αριστερή του πτέρυγα, ένα ρεύμα το οποίο είναι περισσότερο προς τα αριστερά από το υπόλοιπο κόμμα εν αναφορά προς κάποιο χαρακτηριστικό που μπορεί να αναφερθεί ως παράδειγμα. Ωστόσο, τούτο δεν σημαίνει πως αν όλα τα αριστερά στοιχεία όλων των κομμάτων ληφθούν μαζί σχηματίζουν ένα ενιαίο κίνημα, ούτε πως συνδέονται στενότερα μεταξύ τους παρά με το κόμμα που τα γέννησε. Αυτό θα ίσχυε αν πληρούσαν όλες τις προϋποθέσεις ώστε να είναι αριστερά από κάθε άποψη· όμως σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα αποτελούσαν, καταρχάς, τμήματα τόσο πολλών διαφορετικών κομμάτων με τόσο ποικίλα προγράμματα. Η αριστερή πτέρυγα των χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων έχει, κατά κανόνα, απείρως περισσότερα κοινά με αυτά, παρά με τη σοσιαλιστική Αριστερά, εντούτοις αποτελεί τη χριστιανοδημοκρατική αριστερά ακριβώς σε αυτήν τη βάση. Η «αριστεροσύνη» της δύναται να καταδειχθεί από μια στάση επί του ενός ή του άλλου πραγματικού πολιτικού προβλήματος, η οποία, τη συγκεκριμένη στιγμή, τη φέρνει πιο κοντά στην Αριστερά άλλων κομμάτων – για παράδειγμα, μια καταδίκη της αποικιοκρατίας ή του ρατσισμού. Από την άλλη πλευρά, οι διεκδικήσεις της Αριστεράς ικανοποιούνται σε ποικίλους βαθμούς από διαφορετικά κόμματα, τα οποία γι’ αυτόν τον λόγο καλούνται, περισσότερο ή λιγότερο, αριστερά.
Η Αριστερά και ο κομμουνισμός στην Πολωνία
Μπορεί κανείς να μιλήσει για ένα αμιγές κόμμα της Αριστεράς, και αν ναι, πότε; Είναι τέτοιο το κομμουνιστικό κόμμα; Εφόσον δεν μπορούμε επί του παρόντος να καθορίσουμε όλα τα κομμουνιστικά κόμματα, ας εξετάσουμε αυτό το ερώτημα σε σχέση με το ΚΚ Πολωνίας.
Για πολύ καιρό η διαίρεση σε Αριστερά και Δεξιά στο κόμμα δεν υπήρχε, παρόλο που κάποια μέλη ήταν κατά το μάλλον ή το ήττον στα αριστερά. Δεν υπήρχε διότι το κόμμα στερούνταν οποιαδήποτε πραγματική πολιτική ζωή, διότι η ιδεολογία του δεν αναπτύχθηκε από τη δική του ιστορική εμπειρία, αλλά σε μεγάλο βαθμό του επιβλήθηκε ανεξάρτητα από την εμπειρία. Η διαίρεση σε μια Αριστερά και σε μια Δεξιά δημιουργήθηκε μόνον όταν εμφανίστηκε η πολιτική ζωή του κόμματος.
Η διάσπαση συνέβη σύμφωνα με θέσεις πάνω σε ζητήματα που πάντοτε διχάζουν ένα κίνημα σε μια Αριστερά και μια Δεξιά. Η Αριστερά του κόμματος σχηματίστηκε από αυτούς που αγωνίζονταν να καταργήσουν τα προνόμια κάθε μορφής στην κοινωνική ζωή, να αναγνωρίσουν την αρχή της ισότητας στις συμφωνίες μεταξύ των εθνών και να αντιταχθούν στον ντόπιο και ξένο εθνικισμό, διαφυλάσσοντας το δικαίωμα να τον αποκαλούν με το αληθινό όνομα του εθνικισμού. Η Αριστερά υποστηρίζει την κατάργηση, χωρίς εξαπατήσεις, όλων των ειδών του αντισημιτισμού στην Πολωνία, υποστηρίζει την ελευθερία του λόγου και της συζήτησης, τη νίκη ενάντια στο δόγμα και στην ανιαρή, δογματική ή κατ’ άλλον τρόπο μαγική σκέψη στην πολιτική, τη νομιμότητα στις δημόσιες σχέσεις, τη μέγιστη αύξηση του ρόλου της εργατικής τάξης εντός του συστήματος της διακυβέρνησης, την κατάργηση της ανομίας της αστυνομίας. Μάχεται ενάντια στο να αποκαλούνται τα εγκλήματα «κομμουνισμός» και οι γκάνγκστερ «κομμουνιστές» – και ενάντια σε χιλιάδες άλλα πράγματα.
Παραθέτω αυτά τα θέματα συνοπτικά, χωρίς να υπεισέρχομαι στις λεπτομέρειες, μόνο για να καταδείξω πως την κατεύθυνση των αλλαγών που σκόπευαν να οδηγήσουν στον θρίαμβο της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, ενέπνευσε στο κόμμα η Αριστερά του, της οποίας οι διεκδικήσεις σε όλα τα ζωτικά ζητήματα συμπεριλαμβάνονται σε αυτό που αποκαλούμε αριστερή θέση. Η Δεξιά του Κόμματος αποτελείται από τις δυνάμεις της σταλινικής αδράνειας, υπερασπιζόμενη ένα σύστημα βασισμένο σε αρχές που αποκηρύσσουν την πολωνική κυριαρχία χάριν ενός ξένου εθνικισμού. Υποστηρίζει τη δικτατορία δογματικών σχημάτων στην πνευματική ζωή, τη δικτατορία της αστυνομίας στη δημόσια ζωή και τη στρατιωτική δικτατορία στην οικονομική ζωή. Καταστέλλει την ελευθερία του λόγου και χρησιμοποιεί την ορολογία της διακυβέρνησης του λαού ώστε να συγκαλύψει τη διακυβέρνηση από έναν πολιτικό μηχανισμό ο οποίος παραβλέπει τη γνώμη του λαού και τις ανάγκες του. Οι δυνάμεις του σταλινισμού μέσα στο Κόμμα ήταν και είναι μια συγκέντρωση όλων των θεμελιωδών χαρακτηριστικών που ορίζουν τη Δεξιά, τον συντηρητισμό και την αντίδραση.
Ωστόσο, η Αριστερά του ΚΚΠ βρίσκεται σε μια ιδιόμορφη θέση, στην οποία οι πολιτικές τάσεις δεν καλύπτουν μια ενιαία αδιάσπαστη κλίμακα «από τα αριστερά στα δεξιά», αλλά βρίθουν περιπλοκών. Οι δυνάμεις της Αριστεράς βρίσκονται μεταξύ δύο δεξιών τάσεων: την αντίδραση εντός του Κόμματος και την παραδοσιακή αντίδραση. Αυτή είναι μια καινούρια ιστορική εξέλιξη, η επίγνωση της οποίας εμφανίστηκε μόλις τα τελευταία λίγα χρόνια. Μέχρι σήμερα αποτελεί ένα πολύ περιορισμένο φαινόμενο, όμως οι επιπλοκές του είναι διεθνείς. Θα απέχουμε από την περιγραφή των ιστορικών αιτίων αυτής της κατάστασης, η οποία σε μια ορισμένη φάση της ανάπτυξής της δημιούργησε μια κρίση στο κομμουνιστικό κίνημα, και απλώς θα υποστηρίξουμε πως η Νέα Αριστερά έκανε την εμφάνισή της στο κίνημα μόλις έγινε προφανές πως υπήρχε μια Νέα Δεξιά. Δεν θα πραγματευθούμε επί του παρόντος το ερώτημα για το πώς ακριβώς η Παλαιά Αριστερά εκφυλίστηκε και επιβίωσε με τη μορφή μιας Δεξιάς – μια διαδικασία για την οποία η ιστορία του σταλινισμού προσπορίζει ένα διδακτικό παράδειγμα – όμως, δεν φαίνεται πως η ως άνω διαδικασία προκλήθηκε από το απλό γεγονός της ανάληψης της εξουσίας από την Αριστερά. Τουτέστιν, δεν φαίνεται πως η Αριστερά μπορεί να υπάρχει μόνο σε μια αντιπολιτευτική θέση, ή πως η κατοχή της εξουσίας είναι ασύμβατη με τη φύση της Αριστεράς και οδηγεί αναπόφευκτα στην παρακμή της.
Μολονότι η άρνηση της πραγματικότητας είναι μέρος της φύσης της Αριστεράς, δεν συνεπάγεται αναγκαία πως η πραγματικότητα οφείλει πάντα να είναι αντίθετη προς τις αξιώσεις της Αριστεράς. Αληθεύει ότι η ιστορία παρέχει αναρίθμητες εμπειρίες που μοιάζουν να συνηγορούν υπέρ μιας τέτοιας άποψης και μας δελεάζουν να αντικρύσουμε την Αριστερά ως καταδικασμένη να αποτελεί μια «αιώνια αντιπολίτευση». Εντούτοις, με την πάροδο των ετών, η ιστορία έγινε μάρτυρας πολλών υποχωρήσεων σε σχέση με αιτήματα (για παράδειγμα, την ισότητα απέναντι στον νόμο) τα οποία ακολούθως, έπειτα από αιώνες δυστυχίας και ήττας, έγιναν πραγματικότητα. Η αγάπη του μαρτυρίου και οι ηρωισμοί είναι τόσο ξένα για την Αριστερά, όσο ο οπορτουνισμός σε μια τρέχουσα κατάσταση ή η αποκήρυξη ουτοπικών στόχων. Η Αριστερά διαμαρτύρεται ενάντια στον υφιστάμενο κόσμο, αλλά δεν λαχταρά το κενό. Συνιστά ένα εκρηκτικό φορτίο που διαρρηγνύει τη σταθερότητα της κοινωνικής ζωής, αλλά δεν είναι ένα κίνημα προς το τίποτα.
Οι αδυναμίες της Αριστεράς
Η κύρια αδυναμία της Αριστεράς δεν υπήρξε το ότι αναδύθηκε από την άρνηση, αλλά ότι η άρνησή της έφτασε μόνο ως το επίπεδο της ηθικής διαμαρτυρίας και όχι της πρακτικής σκέψης. Μια αριστερή στάση η οποία σταματά στο στάδιο της ηθικής εμπειρίας έχει μικρό πρακτικό αποτέλεσμα. Η πονοψυχία [“Bleeding-heartism”] δεν αποτελεί πολιτική θέση.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό, το οποίο ήταν αναπόφευκτο στις δικές μας περιστάσεις, ήταν πως η Αριστερά δεν μπορούσε να αποτελεί ένα οργανωμένο κίνημα, παρά μόνο μια ασαφή, κατακερματισμένη, αρνητική συνείδηση αντιτιθέμενη στη Δεξιά, η οποία [Δεξιά] δεν δεσμευόταν από ενδοιασμούς πίστης αναφορικά προς τον σχηματισμό φραξιών εντός του Κόμματος. Τοιουτοτρόπως, η Αριστερά δεν κατέστη ένα πολιτικό κίνημα με την αληθινή έννοια, αλλά απλώς το άθροισμα αυθόρμητων ηθικών στάσεων.
Μια αδυναμία της Αριστεράς προκλήθηκε από τις οπισθοδρομικές συνθήκες στη διεθνή κατάσταση. Δεν θα υπεισέλθω στις λεπομέρειές της, όμως αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα τις δεξιές δραστηριότητες.
Άλλες αδυναμίες της Αριστεράς αποτέλεσαν εκείνα τα συστατικά στοιχεία της άμεσης κατάστασης από τα οποία οι προσπάθειες της Δεξιάς μπορούσαν να αντλήσουν δύναμη. Η Δεξιά δεν είχε κανέναν ενδοιασμό για τη χρήση κάθε είδους δημαγωγίας, κάθε πολιτικού και ιδεολογικού συνθήματος που θα την καθιστούσε ικανή να κυριαρχήσει στη δεδομένη κατάσταση. Όταν είναι αναγκαίο, χρησιμοποιεί τον αντισημιτισμό ώστε να κερδίσει έναν ορισμένο αριθμό συμμάχων μεταξύ των φανατικών εντός ή εκτός του κόμματος. Πρωταρχικά, η Δεξιά κυνηγά την εξουσία. Στη μάχη για την εξουσία (την οποία, για παράδειγμα, δεν κατέχει σήμερα στην Πολωνία) είναι προετοιμασμένη να προωθήσει οποιαδήποτε αριστερά συνθήματα θεωρεί πως θα προκαλέσουν το λαϊκό ενδιαφέρον. Ας μιλήσουμε ανοιχτά: η περιφρόνηση για την ιδεολογία είναι η δύναμη της Δεξιάς, διότι της επιτρέπει μεγαλύτερη ευελιξία στην πράξη και την αυθαίρετη χρήση οποιουδήποτε λεκτικού προσωπείου διευκολύνει την κατάληψη της εξουσίας. Η Δεξιά στηρίζεται όχι μόνο από την αδράνεια των παλαιών ηθών και θεσμών, αλλά και από τη δύναμη του ψεύδους· σε μικρό βαθμό, είναι αλήθεια, ωστόσο αρκετά ώστε να της επιτρέψει να ελέγξει την κατάσταση. Κάποια δεδομένη στιγμή αυτά τα ιδεολογικά συνθήματα αποκαλύπτονται ως τακτική εξαπάτηση• ωστόσο, το τέχνασμα είναι να διασφαλίσει κανείς πως αυτή η στιγμή έρχεται μόνον αφότου η κατάσταση είναι υπό τον έλεγχό του και η αστυνομία στη διάθεσή του. Γι’ αυτό είναι σημαντικό για την Αριστερά να έχει ανά πάσα στιγμή διαθέσιμα κριτήρια αναγνώρισης, με τη μορφή των στάσεων απέναντι σε εκείνα τα πραγματικά πολιτικά θέματα που, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, αναγκάζουν τη Δεξιά να αποκαλύψει τον εαυτό της ως αυτό που [πραγματικά] είναι. Σήμερα τέτοια κριτήρια υπάρχουν κυρίως στο πεδίο των διεθνών σχέσεων.
Η Αριστερά αποδυναμώθηκε επιπλέον από το γεγονός πως η γενική κοινωνική διαμαρτυρία εναντίον των συμβιβασμένων μεθόδων της κυβέρνησης υπήρξε πολύ συχνά συνδεδεμένη με αντιδραστικά αιτήματα, απαράδεκτα για την Αριστερά. Αλλά σε εκείνο το στάδιο της ανάπτυξής της, η Αριστερά δεν ήταν αρκετά δυνατή ώστε να ηγηθεί εκείνης της διαμαρτυρίας.
Ως αποτέλεσμα αυτών των περιστάσεων, η Αριστερά (σε διεθνή κλίμακα) δεν μπορούσε παρά να ηττηθεί. Παρ’ όλα αυτά, η Αριστερά, αν πρόκειται να υπάρχει, οφείλει να έχει επίγνωση του κινδύνου της ιδεολογικής της θέσης.
Ο κίνδυνος έγκειται στη διπλή της έκθεση σε δύο μορφές δεξιάς πίεσης. Η Αριστερά οφείλει να βρίσκεται σε ιδιαίτερη εγρήγορση σε σχέση με την ανάγκη της να ορίζει την ειδική θέση της ως σταθερά και συγχρόνως αντιτιθέμενη και στις δύο εκείνες δυνάμεις. Οφείλει ξεκάθαρα και διαρκώς να διακηρύττει την αρνητική της στάση απέναντι σε αμφότερα τα δεξιά ρεύματα, από τα οποία το ένα αποτελεί την έκφραση της σταλινικής αδράνειας και το άλλο [την έκφραση] της αδράνειας του καπιταλισμού στην πιο οπισθοδρομική και σκοταδιστική του μορφή. Η Αριστερά διατρέχει θανάσιμο κίνδυνο, αν κατευθύνει την κριτική της μονάχα έναντι της μίας πίεσης, διότι κατ’ αυτόν τον τρόπο καθιστά δυσδιάκριτους τους πολιτικούς της διαχωρισμούς. Η θέση της οφείλει να εκφράζεται σε μια ταυτόχρονη άρνηση. Η Αριστερά οφείλει να αντιτίθεται στον πολωνικό εθνικισμό τόσο ανυποχώρητα όπως και στους ξένους εθνικισμούς που απειλούν την Πολωνία. Οφείλει να λαμβάνει την ίδια σαφή και έλλογη στάση τόσο προς την αρτηριοσκληρωτική θρησκοληψία της σταλινικής εκδοχής του μαρξισμού όσο και προς τον σκοταδισμό του κλήρου. Οφείλει ταυτόχρονα να απορρίπτει τη σοσιαλιστική φρασεολογία ως ένα προσωπείο αστυνομικών κρατών και τη δημοκρατική φρασεολογία ως μεταμφίεση της αστικής εξουσίας. Μόνον έτσι δύναται η Αριστερά να διατηρήσει την ξεχωριστή, διακριτή θέση της, τη θέση μιας μειοψηφίας. Εξάλλου, η Αριστερά δεν επιθυμεί να γίνει πλειοψηφία με οποιοδήποτε τίμημα.
Στην τρέχουσα συγκυρία, η σπουδαιότερη αξίωση της Αριστεράς είναι ιδεολογική. Για να είμαστε περισσότερο ακριβείς, είναι να διαφοροποιήσει με ακρίβεια την ιδεολογία από την τρέχουσα πολιτική τακτική. Η Αριστερά δεν αρνείται να συμβιβαστεί με την πραγματικότητα στον βαθμό που οι συμβιβασμοί χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι. Θα αντιδρά πάντοτε σε κάθε απόπειρα ευθυγράμμισης της ιδεολογίας στις απαιτήσεις της στιγμής, στις προσωρινά αναγκαίες παραχωρήσεις, τους τακτικισμούς. Ενώ η Αριστερά αναγνωρίζει πως σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ανίσχυρη ενώπιον του εγκλήματος, αρνείται να αποκαλέσει το έγκλημα «ευλογία».
Αυτό δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση επουσιώδες ή δευτερεύον ζήτημα. Ένα πολιτικό κόμμα, το οποίο δεν βασίζεται σε μια αυθεντική ιδεολογική βάση, μπορεί να φυτοζωεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, όμως θα καταρρεύσει σαν σπίτι από τραπουλόχαρτα μόλις αντιμετωπίσει δυσκολίες. Ένα παράδειγμα αποτελεί το ουγγρικό Κόμμα. Ένα κομμουνιστικό κίνημα το οποίο καθυποτάσσει την ιδεολογία στην άμεση τακτική είναι καταδικασμένο να παρακμάσει και να ηττηθεί. Μπορεί να υπάρχει μόνο με την υποστήριξη της εξουσίας και της κρατικής ικανότητας για καταστολή. Οι πνευματικές και ηθικές αξίες του κομμουνισμού δεν αποτελούν πολυτελή στολίδια της δραστηριότητάς του αλλά τους όρους της ύπαρξής του. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι δύσκολο να δημιουργηθεί αριστερός σοσιαλισμός σε μια αντιδραστική χώρα. Ένα κομμουνιστικό κίνημα, του οποίου η μοναδική μορφή ύπαρξης είναι η αμιγής τακτική και το οποίο επιτρέπει την απώλεια των αυθεντικών του πνευματικών και ηθικών προκείμενων, παύει να αποτελεί αριστερό κίνημα. Ως εκ τούτου, η λέξη «σοσιαλισμός» έφτασε να έχει περισσότερες της μίας σημασίες και δεν αποτελεί πλέον συνώνυμο της Αριστεράς. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι αναγκαία μια αναγέννηση της έννοιας της Αριστεράς – έτσι ώστε, επιπλέον, να καθοριστεί το νόημα των αριστερών συνθημάτων. Συνεπώς, προτείνουμε τον όρο «αριστερός σοσιαλισμός».
Χωρίς να εγκαταλείπει οποιαδήποτε από τις προκείμενες της ύπαρξής της, η Αριστερά είναι προφανώς έτοιμη να συγκροτήσει συμμαχίες με οποιαδήποτε ομάδα, αδιάφορο πόσο μικρή, και με όλες τις «αριστερές εστίες», οπουδήποτε και αν βρίσκονται. Πρέπει, ωστόσο, να αρνείται να υποστηρίξει δεξιές καταστάσεις και δραστηριότητες· ή, αν υποχρεώνεται να κάνει κάτι τέτοιο υπό καταναγκασμό, οφείλει να το αποκαλεί «καταναγκασμό» και να απέχει από την αναζήτηση ιδεολογικής δικαιολόγησης των πράξεών της.
Η Αριστερά γνωρίζει πως αυτές οι απαιτήσεις μοιάζουν απλώς μετριοπαθείς και συνειδητοποιεί πως μπορεί να οδηγήσουν σε νέες ήττες – όμως, αυτές οι ήττες είναι περισσότερο γόνιμες από τη συνθηκολόγηση. Για αυτόν τον λόγο, η Αριστερά δεν φοβάται να είναι μειοψηφία, όπως είναι σε διεθνή κλίμακα. Γνωρίζει πως η ιστορία καθ’ εαυτήν παράγει σε κάθε περίσταση μια αριστερή πλευρά η οποία αποτελεί εξίσου αναγκαίο συστατικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής με τη συντηρητική και αδρανή πλευρά της.
Οι αντιφάσεις της κοινωνικής ζωής δεν είναι δυνατόν να καταργηθούν· αυτό σημαίνει πως η ανθρώπινη ιστορία θα υπάρχει όσο και ο ίδιος ο άνθρωπος. Και η Αριστερά αποτελεί παράγοντα ζύμωσης ακόμη και στις πλέον απαθείς μάζες του ιστορικού παρόντος. Ακόμη και αν είναι κατά καιρούς αδύναμη και αφανής, αποτελεί ωστόσο τον δυναμίτη της ελπίδας που ανατινάσσει το νεκρό φορτίο των απολιθωμένων συστημάτων, θεσμών, ηθών, διανοητικών συνηθειών και κλειστών δογμάτων. Η Αριστερά ενώνει τα διασκορπισμένα και συχνά κρυμμένα άτομα των οποίων η κίνηση αποτελεί, σε τελευταία ανάλυση, αυτό που αποκαλούμε πρόοδο.
Μετάφραση: Ορέστης Γούλας (από την αγγλική έκδοση που επιμελήθηκε ο ίδιος ο Κολακόφσκι)
Επιμέλεια: Θοδωρής Βελισσάρης, Γιώργος Στεφανίδης
Το παραπάνω δοκίμιο περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Leszek Kolakowski: Toward a Marxist Humanism: Essays on the Left Today, Grove/Atlantic, Inc., 1968.
Εμείς οι παλιότεροι εκπρόσωποι αυτού που καθιερώθηκε υπό την ονομασία «Σχολή της Φραγκφούρτης» κατηγορηθήκαμε πρόσφατα με προθυμία για παραίτηση. Είχαμε όντως αναπτύξει στοιχεία μιας κριτικής θεωρίας της κοινωνίας, αναφέρει η κατηγορία, αλλά δεν ήμασταν έτοιμοι να εξαγάγουμε τις πρακτικές της συνέπειες. Και έτσι, ούτε παρείχαμε προγράμματα δράσης, ούτε καν υποστηρίξαμε τη δράση αυτών που ένιωθαν πως εμπνέονται από την κριτική θεωρία. Δεν θα καταπιαστώ με το ερώτημα, αν αυτό μπορεί να απαιτείται από θεωρητικούς διανοητές, οι οποίοι είναι σχετικά ευαίσθητοι δέκτες, κατά κανένα τρόπο απρόσβλητοι από κραδασμούς. Η αποστολή που τους έχει ανατεθεί μέσα στην κοινωνία της καταμερισμένης εργασίας μπορεί να αμφισβητηθεί, αφού οι ίδιοι μπορεί να παραμορφώνονται από αυτή. Όμως εξίσου διαμορφώνονται από αυτή• βέβαια, δεν μπορούν να καταργήσουν με την απλή βούλησή τους αυτό το οποίο έγιναν. Δεν θα ήθελα να αρνηθώ το στοιχείο της υποκειμενικής αδυναμίας που ακολουθεί την περιοριστική επικέντρωση στη θεωρία. Πιστεύω πως η αντικειμενική πλευρά είναι περισσότερο σημαντική. Η αντίρρηση, εύκολα διατυπωμένη, είναι πάνω-κάτω η εξής: όποιος αυτή την ώρα αμφισβητεί τη δυνατότητα ριζικής αλλαγής της κοινωνίας, επομένως, ούτε συμμετέχει σε θεαματικές και βίαιες ενέργειες ούτε τις προτείνει, αυτός έχει παραιτηθεί. Θεωρεί πως αυτό που έχει στο μυαλό του δεν μπορεί να πραγματωθεί• στην πραγματικότητα, ούτε καν θέλει να το πραγματώσει. Αφήνοντας τις συνθήκες ανέγγιχτες, τις αποδέχεται ανομολόγητα.
Η απόσταση από την πράξη θεωρείται κακόφημη από όλους. Όποιος δεν θα ήθελε πραγματικά να στρωθεί στη δουλειά και να λερώσει τα χέρια του, είναι ύποπτος, λες και η αποστροφή δεν είναι θεμιτή, αλλά έχει παραμορφωθεί από το προνόμιο. Η δυσπιστία προς αυτόν που δυσπιστεί απέναντι στην πράξη εκτείνεται από αυτούς που βρίσκονται στην απέναντι πλευρά και επαναλαμβάνουν το παλιό σύνθημα «τα πολλά λόγια είναι φτώχια», μέχρι το αντικειμενικό πνεύμα της διαφήμισης που διαδίδει το παράδειγμα – το οποίο αποκαλούν παράδειγμα προς μίμηση – του δραστήριου, ενεργητικού ατόμου, είτε είναι βιομήχανος, είτε αθλητής. Ο καθένας πρέπει να συμμετάσχει. Όποιος μοναχά σκέφτεται, αποσύρεται, θεωρείται αδύναμος, δειλός, κατ’ ουσίαν προδότης. Χωρίς να γίνεται αντιληπτό, το εχθρικό κλισέ του διανοούμενου διεισδύει βαθιά μέσα στην ομάδα εκείνων των αντιπολιτευόμενων, οι οποίοι με τη σειρά τους λοιδορούνται ως διανοούμενοι.
Οι σκεπτόμενοι πρακτικιστές απαντούν ως εξής: ανάμεσα στα πράγματα που πρέπει να αλλάξουν περιλαμβάνεται ακριβώς η κατάσταση του διαχωρισμού θεωρίας και πράξης. Η πράξη είναι αναγκαία, ακριβώς, προκειμένου να απαλλαγούμε από την κυριαρχία των πρακτικών ανθρώπων και του πρακτικού ιδεώδους. Όμως αυτή η πράξη μετασχηματίζεται ταχύτατα σε μια απαγόρευση της σκέψης. Το παραμικρό αρκεί ώστε η αντίσταση απέναντι στην καταπίεση να στραφεί καταπιεστικά απέναντι σε αυτούς, οι οποίοι, όσο λίγο κι αν θέλουν να εκθειάσουν την ύπαρξή τους, δεν εγκαταλείπουν αυτό που έγιναν. Η συχνά επικαλούμενη ενότητα θεωρίας και πράξης έχει την τάση να μετατρέπεται σε κυριαρχία της πράξης. Πολλές τάσεις δυσφημίζουν την ίδια τη θεωρία ως μια μορφή καταπίεσης• λες και η πράξη δεν συνδέεται πολύ πιο άμεσα με την καταπίεση. Στον Μαρξ, η διδασκαλία αυτής της ενότητας εμπνεόταν από την πραγματική δυνατότητα δράσης, η οποία ακόμη και εκείνη την εποχή δεν πραγματώθηκε.[1] Αυτό που αναδύεται σήμερα είναι το ακριβώς αντίθετο. Κάποιοι γαντζώνονται στη δράση χάριν της αδυνατότητας για δράση. Ήδη στον Μαρξ, ωστόσο, υπάρχει κρυμμένη μια πληγή. Ίσως παρουσίασε την ενδέκατη θέση για τον Φόιερμπαχ τόσο απόλυτα, διότι δεν ήταν εντελώς βέβαιος για αυτή. Κατά τη νεότητά του είχε απαιτήσει την “αμείλικτη κριτική καθετί υπάρχοντος”.[2] Στη συνέχεια χλευάζει την κριτική. Αλλά η περίφημη σαρκαστική του διάθεση απέναντι στους νέους Εγελιανούς, η φράση “κριτική κριτική” [“critical critique”] ήταν κάτι άχρηστο και εξανεμίστηκε σαν απλή ταυτολογία.[3]Η κριτική που εφάρμοζε ο ίδιος ο Μαρξ ανακόπηκε με ανορθολογικό τρόπο από την επιβληθείσα πρωτοκαθεδρία της πράξης [praxis]. Στη Ρωσία και στην ορθοδοξία άλλων χωρών, η χαιρέκακη χλεύη της κριτικής κριτικής έγινε ένα εργαλείο έτσι ώστε οι υπάρχουσες συνθήκες να επιβληθούν με τρομακτικό τρόπο. Η μοναδική σημασία της πράξης ήταν η αυξημένη παραγωγή των μέσων παραγωγής. Η μόνη κριτική που ήταν ανεκτή ήταν αυτή που στρεφόταν κατά των ανθρώπων κατηγορώντας τους ότι δεν εργάζονται αρκετά σκληρά. Η υπαγωγή της θεωρίας στην πράξη μεταστρέφεται τόσο εύκολα σε εξυπηρέτηση μιας επαναλαμβανόμενης καταπίεσης.
Η καταπιεστική αδιαλλαξία απέναντι στη σκέψη, η οποία δεν συνοδεύεται άμεσα από οδηγίες για δράση, εδράζεται στο άγχος. Ο καθένας πρέπει να φοβάται την απερίσπαστη σκέψη και τη στάση που δεν αφήνει την τελευταία να ξεπουληθεί, διότι γνωρίζει βαθιά ό,τι δεν μπορεί να παραδεχτεί ανοικτά: πως η σκέψη έχει δίκιο. Ένας πανάρχαιος αστικός μηχανισμός, με τον οποίο ήταν πολύ εξοικειωμένοι οι διαφωτιστές του 18ου αιώνα, λειτουργεί ξανά, αλλά απαράλλακτα: ο πόνος που προκαλείται από μια αρνητική κατάσταση, αυτή τη φορά από την αποκλεισμένη πραγματικότητα, γίνεται οργή προς αυτόν που την θεματοποιεί. Η σκέψη, ο αυτοσυνείδητος διαφωτισμός, απειλεί να απομαγεύσει την ψευδο-πραγματικότητα στην οποία, σύμφωνα με τα λόγια του Habermas[4], κινείται ο πρακτικισμός. Ο πρακτικισμός είναι ανεκτός μόνο για τον εξής λόγο, επειδή θεωρείται ψευδο-πραγματικότητα. Η ψευδο-πραγματικότητα συνδυάζεται με την ψευδο-δραστηριότητα ως την υποκειμενική της διάσταση: τη δράση που υπερβάλλει εαυτόν και φθάνει σε παροξυσμό για χάρη της δικής της publicity [δημοσιότητας] δίχως να παραδέχεται στον ίδιο του τον εαυτό τον βαθμό στον οποίο λειτουργεί ως υποκατάστατη ευχαρίστηση, ανυψώνοντας τον εαυτό του σε αυτοσκοπό. Οι εγκλωβισμένοι θέλουν απεγνωσμένα να δραπετεύσουν. Σε τέτοιες καταστάσεις δεν σκέφτεται πια κανείς, ή σκέφτεται υπό πλασματικές προκείμενες. Καθώς απολυτοποιείται η πράξη, μόνο η αντίδραση είναι δυνατή, άρα και λανθασμένη. Μόνον η σκέψη θα μπορούσε να βρει μια διέξοδο, μια σκέψη που δεν προδιαγράφει τα αποτελέσματά της, όπως συμβαίνει συχνά σε συζητήσεις στις οποίες είναι προκαθορισμένο ποιος πρέπει να έχει δίκιο, συζητήσεις οι οποίες δεν προωθούν τον σκοπό τους, αλλά μάλλον αναπόφευκτα εκφυλίζονται σε τακτικισμούς. Αν οι πόρτες είναι αμπαρωμένες, τότε, περισσότερο από ποτέ, η σκέψη δεν πρέπει να παραλύσει. Θα έπρεπε να αναλύσει τις αιτίες και συνακόλουθα να εξαγάγει τα συμπεράσματα. Εναπόκειται στη σκέψη να μην αποδεχτεί την κατάσταση ως τελική. Η κατάσταση πρέπει να αλλάξει, εφόσον είναι δυνατόν, μέσω μιας αδιάκοπης εξέτασης. Το άλμα προς την πράξη [praxis] δεν θεραπεύει τη σκέψη από την παραίτηση, καθόσον το άλμα έχει ως αντίτιμο την κρυφή γνώση πως το ίδιο οδηγεί σε αδιέξοδο.
Η ψευδο-δραστηριότητα είναι γενικά η απόπειρα να διασωθούν νησίδες αμεσότητας εν μέσω μιας πέρα για πέρα διαμεσολαβημένης και άκαμπτης κοινωνίας. Αυτή η απόπειρα εκλογικεύεται με τον ισχυρισμό ότι μια μικρή αλλαγή εκλαμβάνεται ως ένα μικρό βήμα στο μακρύ δρόμο προς τον μετασχηματισμό του όλου. Το καταστροφικό μοντέλο της ψευδο-δραστηριότητας είναι το «Do it yourself», κάν’ το μόνος σου: δραστηριότητες που επιτυγχάνουν ό,τι εδώ και καιρό μπορεί να επιτευχθεί με καλύτερο τρόπο μέσω της βιομηχανικής παραγωγής, μόνο για να εμπνεύσουν στα ανελεύθερα άτομα, τα οποία έχουν παραλύσει μέσα στον αυθορμητισμό τους, την αυτοπεποίθηση πως όλα εξαρτώνται από τους ίδιους. Η ανοησία του «κάν’ το μόνος σου» στην παραγωγή υλικών αγαθών, ακόμη και σε πολλές επιδιορθώσεις, είναι εντελώς προφανής. Ομολογουμένως, η ανοησία δεν είναι καθολική. Με την ελάττωση των λεγόμενων services [υπηρεσιών], κάποιες φορές περιττά – σύμφωνα με την τεχνική ανάπτυξη – μέτρα, τα οποία διεκπεραιώνονται από ιδιώτες, εκπληρώνουν κάποιο σχεδόν έλλογο σκοπό. Η προσέγγιση του «κάν’ το μόνος σου» στην πολιτική δεν έχει εντελώς τον ίδιο χαρακτήρα. Η κοινωνία που απροσπέλαστα αντίκειται στους ανθρώπους είναι εντούτοις αυτοί οι ίδιοι οι άνθρωποι. Η εμπιστοσύνη στην περιορισμένη δράση μικρών ομάδων ανακαλεί τον αυθορμητισμό, ο οποίος ατροφεί κάτω από την συγκαλυμμένη ολότητα και χωρίς τον οποίο αυτή η ολότητα δεν μπορεί να γίνει κάτι διαφορετικό. Ο διοικούμενος κόσμος έχει την τάση να στραγγαλίζει κάθε αυθορμητισμό, ή τουλάχιστον να τον διοχετεύει σε ψευδο-δραστηριότητες. Τουλάχιστον αυτό δεν λειτουργεί τόσο ομαλά όσο θα προσδοκούσαν οι παράγοντες του διοικούμενου κόσμου. Ωστόσο, ο αυθορμητισμός δεν πρέπει να απολυτοποιείται• εξίσου δεν πρέπει να αποσπάται από την αντικειμενική κατάσταση ή να ειδωλοποιείται όπως ο ίδιος ο διοικούμενος κόσμος. Ειδάλλως, το τσεκούρι στο σπίτι, το οποίο ποτέ δεν υποκαθιστά την εργασία του ξυλουργού, θα σπάσει την κοντινότερη πόρτα, ενώ η ομάδα επιδρομών είναι σε επιφυλακή.[5] Ακόμη και πολιτικές ενέργειες μπορούν να βουλιάξουν μέσα στις ψευδο-δραστηριότητες και μέσα στη θεατρικότητα. Δεν είναι τυχαίο πως το ιδεώδες της άμεσης δράσης, ακόμη και οι προπαγανδιστικές ενέργειες, έχουν αναστηθεί, αφότου πρώην προοδευτικές οργανώσεις έχουν ενσωματωθεί με προθυμία και αναπτύσσουν σε όλες τις χώρες της γης τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα στα οποία κάποτε αντιτάσσονταν. Αλλά με αυτόν τον τρόπο δεν ακυρώνεται η κριτική στον αναρχισμό. Η επιστροφή του είναι αυτή ενός φαντάσματος. Η ανυπομονησία απέναντι στη θεωρία, η οποία αποκαλύπτεται εντός αυτής της επιστροφής, δεν ωθεί τη σκέψη πέρα από τον εαυτό της. Λησμονώντας τη σκέψη, η ανυπομονησία υπολείπεται αυτής.
Αυτό καθίσταται ευκολότερο για το άτομο μέσω της συνθηκολόγησης απέναντι στη συλλογικότητα, με την οποία ταυτίζεται. Το άτομο απαλλάσσεται από την αναγνώριση της ανημπόριας του• οι λίγοι φαντάζονται πως είναι πολλοί. Αυτή η ενέργεια, και όχι η αταλάντευτη σκέψη, αντιστοιχεί σε παραίτηση. Δεν κυριαρχεί κάποια διαφανής σχέση ανάμεσα στο συμφέρον του εγώ και της συλλογικότητας στην οποία παραδίδει τον εαυτό του. Το εγώ πρέπει να εγκαταλείψει τον εαυτό του έτσι ώστε να ευλογηθεί από τη χάρη της επιλογής του εκ μέρους της συλλογικότητας. Άρρητα έχει τεθεί μια σχεδόν καντιανή κατηγορική προσταγή: πρέπει να συνυπογράψεις. Το αίσθημα μιας καινούργιας ασφάλειας εξαγοράζεται με τη θυσία της αυτόνομης σκέψης. Η παρηγοριά πως η σκέψη βελτιώνεται στο πλαίσιο της συλλογικής δράσης είναι παραπλανητική: η σκέψη, ως ένα απλό εργαλείο της δράσης, αμβλύνεται όπως κάθε εργαλειακός λόγος. Αυτή τη στιγμή καμία ανώτερη μορφή της κοινωνίας δεν είναι ορατή με συγκεκριμένο τρόπο: γι’ αυτό, οτιδήποτε δρα ωσάν [η ανώτερη μορφή κοινωνίας] να αποτελούσε εύκολο στόχο, ενέχει κάτι οπισθοδρομικό. Όμως, με βάση τον Φρόιντ, αυτός που οπισθοδρομεί δεν έχει ακόμη επιτύχει τον ενορμητικό σκοπό του. Αντικειμενικά, η οπισθοδρόμηση είναι ματαίωση, ακόμη και όταν θεωρεί τον εαυτό της το αντίθετο και ανυποψίαστα προπαγανδίζει την αρχή της ηδονής.
Αντιθέτως, αυτός που στην πραγματικότητα δεν υποκύπτει είναι ο ασυμβίβαστα κριτικός διανοητής, ο οποίος ούτε παραδίδει τη συνείδησή του ούτε επιτρέπει τον εαυτό του να δρα υπό το καθεστώς της τρομοκρατίας. Η σκέψη δεν είναι η νοητική αναπαραγωγή αυτού που ούτως ή άλλως υπάρχει. Στο βαθμό που δεν διακόπτεται, η σκέψη συντηρεί τη δυνατότητα. Η ακόρεστη πλευρά της, η αποστροφή της απέναντι στη βιαστική ικανοποίηση, αρνείται την ανόητη σοφία της παραίτησης. Η ουτοπική στιγμή στη σκέψη είναι τόσο ισχυρότερη όσο λιγότερο αυτή – επίσης μια μορφή υποτροπής – εξαντικειμενικεύεται σε ουτοπία, υπονομεύοντας συνακόλουθα την πραγμάτωσή της. Η ανοικτή σκέψη παραπέμπει πέρα από τον εαυτό της. Από την πλευρά της, αποτελεί μια συμπεριφορά, μια μορφή πράξης, που συγγενεύει περισσότερο με τη μετασχηματιστική πράξη παρά με μια συμπεριφορά που είναι συγκαταβατική για χάρη της πράξης. Προτού αποκτήσει οποιοδήποτε συγκεκριμένο περιεχόμενο, η σκέψη είναι πραγματικά η δύναμη της αντίστασης και μόνο με μεγάλη δυσκολία έχει αποξενωθεί από αυτήν. Μια τέτοια εμφατική έννοια της σκέψης δεν προστατεύεται πράγματι ούτε από τις υπάρχουσες συνθήκες ούτε από τον προς επίτευξη σκοπό, ούτε από οποιαδήποτε τάγματα. Οτιδήποτε είχε υπάρξει αντικείμενο της σκέψης, μπορεί να απωθηθεί, να ξεχαστεί, να αφανισθεί. Αλλά κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί πως κάτι από αυτό επιζεί. Διότι η σκέψη έχει το στοιχείο του καθολικού. Αυτό που η σκέψη συνέλαβε με πειστικό τρόπο, έστω για μια φορά, πρέπει να το σκεφτούν άλλοι, αλλού: αυτή η εμπιστοσύνη συνοδεύει ακόμη και την πιο μοναχική και αδύναμη σκέψη. Όποιος σκέπτεται, δεν είναι εξοργισμένος, παρά την κριτική του: η σκέψη έχει μετουσιώσει την οργή. Καθώς το σκεπτόμενο άτομο δεν χρειάζεται να στρέψει την οργή στον εαυτό του, δεν επιθυμεί να την στρέψει και στους άλλους. Η ευτυχία που χαράζει στη ματιά του σκεπτόμενου ατόμου είναι η ευτυχία της ανθρωπότητας. Η καθολική τάση της καταπίεσης αντιτίθεται στην σκέψη ως τέτοια. Η σκέψη είναι ευτυχία ακόμη κι όταν ορίζει τη δυστυχία: καθώς την εκφράζει. Μόνον έτσι εκτείνεται η ευτυχία μέχρι την καθολική δυστυχία. Όποιος δεν την αφήνει να ατροφήσει, αυτός δεν έχει παραιτηθεί ακόμη.
[Σ.τ.μ.: Οι αγγλικές λέξεις που αφήσαμε στο κείμενο (με τη μετάφρασή τους εντός αγκυλών) παρατίθενται από τον Αντόρνο στα αγγλικά στο πρωτότυπο. Οι σημειώσεις είναι του άγγλου μεταφραστή].
[1]. Ραδιοφωνική έκδοση: «Στον Μαρξ, η διδασκαλία της ενότητας θεωρίας και πράξης εμπνεόταν από τη δυνατότητα της δράσης, η οποία ακόμη και εκείνη την εποχή δεν είχε πραγματοποιηθεί αλλά ούτε είχε γίνει ακόμη αισθητή».
[2]. Αναφορά στο γράμμα του Μαρξ στον Άρνολντ Ρούγκε, τμήμα της δημόσιας αλληλογραφίας μεταξύ αυτών και του Μπακούνιν και του Φόιερμπαχ, το οποίο δημοσιεύτηκε στο Deutsch-Französische Jahrbücher (1844): «Αν δεν έχουμε δουλειά με την οικοδόμηση του μέλλοντος ή με την παντοτινή του οργάνωση, δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία για το έργο με το οποίο βρισκόμαστε αντιμέτωποι στο παρόν: Εννοώ την αμείλικτη κριτική καθετί υπάρχοντος, αμείλικτη με την έννοια πως δεν πρόκειται να περιοριστεί ούτε από τις ίδιες της τις ανακαλύψεις ούτε από την σύγκρουση με τις υπάρχουσες δυνάμεις». (Marx, Early Writings, μετάφραση R. Livingstone and G. Benton, Penguin Books, 1992, σελ. 207)
[3]. Βλ. την πρώτη κοινή έκδοση των Μαρξ και Ένγκελς, μια σατιρική πολεμική στον Μπρούνο Μπάουερ και τους Νέους Εγελιανούς: “Η αγία οικογένεια, ή κριτική της κριτικής κριτικής”.
[4]. Βλ. Γιούργκεν Χάμπερμας, «Η φαινομενική επανάσταση και τα τέκνα της: έξι θέσεις για την τακτική, τους στόχους και τις αναλύσεις της κατάστασης της αντιπολιτευόμενης νεολαίας», Frankfurter Rundshau, Ιούνιος 5, 1968, σελ. 8.
[5]. Αναφορά στην τρίτη πράξη, σκηνή πρώτη, του Γουλιέλμου Τέλλου (1804) του Σίλερ.
Μετάφραση: Γιάννης Ντούρος (από τα αγγλικά)
Αντιπαραβολή με το γερμανικό πρωτότυπο και επιμέλεια: Δώρα Βέττα, Γιώργος Στεφανίδης, Θοδωρής Βελισσάρης
Ο παραπάνω αφορισμός περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Αντόρνο: Stichworte. Kritische Modelle 2. Frankfurt am Main 1969
