Με αφορμή το φεστιβάλ άμεσης δημοκρατίας στη Θεσσαλονίκη διοργανώσαμε μία μκρή συζήτηση με θέμα “Δημοκρατία και κινήματα στην ιστορία”, που φιλοξενήθηκε στο Μικρόπολις (κοινωνικός χώρος για την ελευθερία). Δημοσιεύουμε την εισήγηση από το μέλος της διεθνούς ομάδας του Πλατύποδα, Θοδωρή Βελισσάρη, η οποία αποτέλεσε τη βάση της συζήτησης που ακολούθησε.
14/9/2013
Δημοκρατία και κινήματα στην ιστορία
Πρόλογος
Καλησπέρα. Θα ξεκινήσω με Χόλιγουντ… Πέρσι προβλήθηκε η ταινία «Λίνκολν», δεν ξέρω πόσοι την έχετε δει, η οποία πραγματεύεται τον ρόλο του Λίνκολν στην υπόθεση τερματισμού του θεσμού της δουλείας στις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου. Από τη σκοπιά της άμεσης δημοκρατίας, μπορεί κανείς να πει ότι η ταινία υποτιμά τον ρόλο των ίδιων των εγχρώμων στον αγώνα για τη χειραφέτησή τους, υπερτονίζοντας τον ρόλο των λευκών πολιτικών αντιπροσώπων. Ίσως η παλιότερη ταινία «Γκλόρυ», που περιγράφει τις ηρωικές μάχες του συγκροτημένου από έγχρωμους εθελοντές 54ου Συντάγματος Πεζικού της Μασαχουσέτης, να είναι πιο συμβατή με μία αμεσοδημοκρατική, ή «από τα κάτω», σκοπιά της ιστορίας του αγώνα για το ξεπέρασμα του θεσμού της δουλείας. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι δύο ταινίες αυτές, με τις διαφορετικές προσεγγίσεις του ίδιου θέματος, μας φέρνουν στο πρόβλημα των επαναστάσεων, αλλά και των κοινωνικών κινημάτων, που μοιάζουν συχνά να έχουν έναν χαρακτήρα τόσο «από τα κάτω» όσο και «από τα πάνω».
Για παράδειγμα, πρόσφατες μαζικές κινητοποιήσεις (ή ακόμα και επαναστατικές ανατροπές όπως στην περίπτωση της Αιγύπτου), διατηρούσαν αυτό τον διττό χαρακτήρα: Αραβική Άνοιξη μεν, Αδελφοί Μουσουλμάνοι ή Ένοπλες Δυνάμεις δε. Αγανακτισμένοι μεν, ΣΥΡΙΖΑ ή Ανεξάρτητοι Έλληνες δε.Occupy μεν, Ομπάμα δε. Όλα φαινόμενα συνδεδεμένα με μαζικούς αγώνες για δημοκρατία, μάλιστα αγώνες που διεκδικούσαν χαρακτηριστικά μία πραγματική δημοκρατία.
Τραγωδία και φάρσα
Όσο παράδοξο κι αν φανεί, για να φωτιστούν αυτά τα προβλήματα, θα καταφύγουμε στη διάσημη φράση του Μαρξ περί τραγωδίας και φάρσας όταν συγκρίνει το 1789 (τη λεγόμενη τελευταία αστική επανάσταση) με το 1848 (τη λεγόμενη πρώτη σοσιαλιστική). Γράφει ο Μαρξ: «Ο Χέγκελ κάνει κάπου την παρατήρηση πως όλα τα μεγάλα κοσμοϊστορικά γεγονότα και πρόσωπα παρουσιάζονται, σα να πούμε, δύο φορές. Ξέχασε να προσθέσει, τη μια φορά σαν τραγωδία, την άλλη σα φάρσα», και δίνει κάποια παραδείγματα, όπως Ροβεσπιέρος (τραγωδία) και Λουί Μπλαν (φάρσα), μεταξύ άλλων.
Για ποιο λόγο περιγράφει ο Μαρξ ως φάρσα το 1848, έναντι του 1789 το οποίο περιγράφει ως τραγωδία; Δεν ήταν το 1848 που πρώτη φορά διεκδικήθηκαν επαναστατικά σοσιαλιστικά αιτήματα; Δεν ήταν το 1848 που γκρεμίστηκε μια για πάντα η μοναρχία στη Γαλλία, η οποία είχε γίνει συνταγματική μόλις το 1831; Δεν ήταν το 1789 επανάσταση αστική και όχι εργατική;
Λοιπόν, το 1789 δεν είναι φάρσα γιατί θεωρεί ο Μαρξ ότι πέτυχε τους σκοπούς του. Είναι τραγικό, γιατί δεν καταλάβαιναν οι πρωταγωνιστές του τι ακριβώς ήταν αυτό που πετύχαιναν. Η τραγωδία προϋποθέτει ηρωισμό. Δοσμένοι στον αγώνα τους, οι επαναστάτες του 1789 «ντοπάρονταν» φορώντας ένα αρχαίο μανδύα, φαντάζονταν ότι αναστυλώνουν τη ρωμαϊκή δημοκρατία, ένα είδος άμεσης δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα κάνανε κάτι πολύ διαφορετικό, αλλά η σύγχυσή τους ήταν συγχωρήσιμη γιατί προέλαυνε μαζί της η ίδια η επανάσταση – το τζίνι είχε βγει απ’ το μπουκάλι με τη βοήθειά τους!
Τι ήταν όμως αυτό που πέτυχαν οι επαναστάτες αυτοί; Όχι βασικά μία επικράτηση της δημοκρατικής πολιτικής, αλλά ένα δυνητικό ξεπέρασμα κάθε είδους πολιτικής. Πώς; Μέσω της εδραίωσης νέων, πρωτοφανών, ελεύθερων κοινωνικών σχέσεων, και της υπαγωγής της πολιτικής στις σχέσεις αυτές. Κάθε είδους νομοθετικό σώμα, έπρεπε πλέον να υπάγεται, να γίνεται απλό εργαλείο, της ελεύθερης ανάπτυξης των ηθών και των παθών, του παιχνιδιού της ατομικής και της κοινωνικής ελευθερίας. Η συγκεκριμένη μορφή του νομοθετικού ή πολιτικού σώματος δεν ήταν το ύψιστο διακύβευμα πλέον. Κάθε πολίτευμα θα έπρεπε να υπηρετεί την ελευθερία, ειδάλλως νέες επαναστάσεις (ή γκιλοτίνες) θα βάζανε τα πράγματα στη θέση τους!
Βεβαίως, οι αστοί στοχαστές και επαναστάτες δεν ήταν τόσο αφελείς ώστε να πιστεύουν ότι ήρθε η ελευθερία επί της γης. Είχαν επίγνωση ότι πρόκειται μάλλον για μία μεταβατική εποχή προς την ελευθερία, κατά την οποία εντούτοις κατέρρεαν πράγματι συμβάσεις και ιεραρχίες χιλιετιών και κορυφωνόταν μία ολοκληρωτική ρήξη με τον παραδοσιακό πολιτισμό.
Οι προσδοκίες αυτές είχαν αντιστραφεί, ή μπορούμε να πούμε πως οι υποσχέσεις αυτές φαινόταν πως είχαν διαψευστεί, μέχρι το 1848. Η Βιομηχανική Επανάσταση μεταμόρφωνε την αστική κοινωνία σε κοινωνία υποταγμένη στη δυναμική του κεφαλαίου. Εμφανίστηκε μαζικά στην ιστορία το σύγχρονο προλεταριάτο και ο εφεδρικός στρατός της εργασίας. Αυτό σηματοδοτούσε μία ιστορική οπισθοδρόμηση. Από την υπόσχεση υπέρ της ελευθερίας ενός «αόρατου χεριού» (Σμιθ), μίας «ακοινωνικής κοινωνικότητας» (Καντ), μίας «πανουργίας του λόγου» (Χέγκελ), η οποία φαινόταν ως υπόσχεση να εδράζεται στην απτή πραγματικότητα, περνάμε στο σχίσμα μεταξύ ιδιοκτητών (καπιταλιστών) και παραγωγών (εργατών), και ακόμα πιο κρίσιμα, στο σχίσμα εντός των ίδιων των εργατών, οι οποίοι ανταγωνίζονται μεταξύ τους για μία θέση εργασίας και για τη διατήρηση της αξίας της εργατικής τους δύναμης. Όπως το είχε θέσει ο Μαξ Χορκχάιμερ, οι μηχανές έκαναν περιττή, όχι την εργασία, αλλά τον ίδιο τον εργάτη. Η δεκαετία του 1840 νιώθει βαθιά στο πετσί της αυτές τις αλλαγές με την πρώτη μεγάλη καπιταλιστική κρίση, τη μαζική προλεταριοποίηση και ανεργία.
Συνεπώς, γιατί είναι φάρσα ο αγώνας του 1848; Επανέρχεται το αίτημα για δημοκρατία, όπως το 1789, το αίτημα μάλιστα για «κοινωνική δημοκρατία»: για μια δημοκρατία δηλαδή επαρκή απέναντι στις ανάγκες της κοινωνίας συνολικά. Για πρώτη φορά στην ιστορία θεμελιώνεται το καθολικό δικαίωμα ψήφου. Όμως, το αίτημα για δημοκρατία δεν είναι τώρα ένα τραγικό κάλυμμα ενός ηρωισμού που συγκροτεί και ενδυναμώνει νέες επαναστατικές κοινωνικές σχέσεις. Είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας αυτών των κοινωνικών σχέσεων την εποχή όξυνσης της Βιομηχανικής Επανάστασης! Το καθολικό δικαίωμα ψήφου θεμελιώνεται ενώ η πλειοψηφία γίνεται πιο αδύναμη και, ως γνωστόν, εάν κανείς δεν έχει δουλειά, έχει τουλάχιστον ψήφο! Το καθολικό δικαίωμα ψήφου δεν προέκυψε από την ενδυνάμωση αλλά από την αποδυνάμωση των ανθρώπων. Και τι έφερε μαζί του; Έναν ημίτρελο τυχοδιώκτη, ένα ρεμάλι στην εξουσία με το όνομα Λουδοβίκος Βοναπάρτης…
Το 1789, και γενικότερα στις αστικές επαναστάσεις, το παιχνίδι ήταν πολύ διαφορετικό. Ούτε η ανάγκη για ψήφο, ούτε η ανάγκη για κράτος-πρόνοιας, μεταξύ άλλων που πλημμύρισαν τον κόσμο μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, ήταν κεντρικής σημασίας. Το αίτημα για δημοκρατία ήταν ήδη παρωχημένο το 1789, και αποτελεί ένδειξη οπισθοδρόμησης το γεγονός ότι επιστρέφει ως αίτημα το 1848. Η Βιομηχανική Επανάσταση υπέσκαψε τη συμμετοχή των εργατών στην αστική κοινωνία, κι έτσι επανέρχεται το αίτημα για δημοκρατία. Το 1848 δεν μετασχηματίζει την αστική κοινωνία. Το νέο περιεχόμενο (το ίδιο το προλεταριάτο) απωθείται, κι έτσι η επανάσταση αποτυγχάνει όχι μόνο ως κοινωνική αλλά και ως φιλελεύθερη και δημοκρατική. Πρέπει τώρα “να βρει την ποίησή της από το μέλλον”.
Το κράτος στην ιστορία
Αναφερθήκαμε γενικά στην πολιτική μέχρι τώρα, τι γίνεται όμως με το κράτος; Κάθε πολιτική περιλαμβάνει αναγκαστικά κρατική διαχείριση, ή αυτά τα δύο πεδία πρέπει να είναι διακριτά; Η δημοκρατία είναι μία μορφή κράτους, ή μπορεί να υπάρχει και ακρατική δημοκρατία;
Ας κάνουμε κάποιες προπαρασκευαστικές παρατηρήσεις: από τη μία, υπάρχει μία πολύ προβληματική διαδεδομένη δεισιδαίμονη πίστη στο κράτος, που θέλει τους ανθρώπους ανίκανους να ορίσουν αρμονικά τη ζωή τους χωρίς κάθε είδους κρατική κηδεμονία. Από την άλλη, στον αντίποδα, υπάρχει μία αντίληψη που θέλει το κράτος να είναι απλά ένας καρκίνος, ένα ξένο σώμα που κατατρώει την κοινωνία. Κι αυτή η αντίληψη γεννά ερωτήματα όμως με τη σειρά της: το κράτος επιβλήθηκε και επιβάλλεται στην κοινωνία ή πηγάζει από τις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις; Είναι το κράτος ένα προσωρινό αυθαίρετο ατύχημα, ή είναι σύμπτωμα μίας «άρρωστης» κοινωνίας, άρα προκύπτει τρόπον τινά ως ανάγκη για τους ανθρώπους, με έναν αυθόρμητο τρόπο; Τα ερωτήματα μπορεί ίσως να ξενίζουν αλλά αν θέλουμε να προσεγγίσουμε χωρίς ταμπού το πρόβλημα, δεν μπορούμε παρά να τα θέσουμε.
Το κράτος ωστόσο έπαιζε σ’ όλη την ιστορία τον ίδιο ρόλο; Υπάρχει κάποια ιδιαιτερότητα του κράτους στον καπιταλισμό σε σχέση με το παρελθόν, μετά από τις ρήξεις που αναφέραμε πριν; Μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα μία σκοπιά του προβλήματος αυτού: το κράτος προ του καπιταλισμού, φαίνεται πως ήταν το όργανο εξουσίας μίας κυρίαρχης τάξης. Μία κυρίαρχη τάξη αναπαράγει την κυριαρχία της επί των υπολοίπων τάξεων μέσω ενός κρατικού μηχανισμού.
Στη νεώτερη εποχή τώρα, με την ανάδυση της αστικής κοινωνίας, το κράτος φαίνεται πως αποκτά μία αυτοτέλεια έναντι όλων των τάξεων, μοιάζει να εξυπηρετεί ολόκληρη την κοινωνία, ή μοιάζει έστω ότι με την κατάλληλη μορφή θα μπορούσε να εξυπηρετεί ολόκληρη την κοινωνία και όχι βασικά την κυρίαρχη τάξη. Υπάρχουν ασφαλώς αντιμαχόμενες τάξεις αλλά μοιάζουν να βρίσκονται σε ισορροπία, και το κράτος εμφανίζεται ως μεσάζοντας μεταξύ τους.
Βέβαια, θα πει κανείς, δεν κατέστησαν οι αστικές επαναστάσεις το κράτος όργανο της κυρίαρχης αστικής τάξης; Σίγουρα. Εάν όμως οι παλαιότερες κυρίαρχες τάξεις αναπαρήγαγαν μέσω της κυριαρχίας τους μία στατική ιεραρχία που βασιζόταν σε καθορισμένες κοινωνικές θέσεις, η αστική τάξη ηγήθηκε μιας επανάστασης που ισχυρίστηκε ότι εγκαθιδρύει νέες ελεύθερες κοινωνικές σχέσεις οι οποίες ήταν καθολικά εξισωτικές στο μέτρο που μοίραζαν σε όλους την ταυτότητα του «εργάτη». Μην ξεχνάμε ότι τις αστικές επαναστάσεις διεκπεραίωνε η Τρίτη Τάξη, οι εργαζόμενες τάξεις εν γένει: το σχίσμα καπιταλιστής-εργάτης δεν είχε γίνει ακόμα κοινωνικά έκδηλο. Υπάρχει μεν μία κυριαρχία της Τρίτης Τάξης, αλλά επειδή η κυριαρχία αυτή εικάζει (όχι χωρίς βάση!) ότι οδηγεί όλη την κοινωνία προς την ελευθερία, το κράτος μοιάζει να αποκτά μία αυτοτέλεια, ως απλό εργαλείο στον αγώνα ολόκληρης της κοινωνίας προς την πραγμάτωση της ελευθερίας.
Χρήσιμη είναι ίσως η παρατήρηση του Χέγκελ όταν περιοδολογεί την ιστορική κατανόηση της ελευθερίας, και συμπεραίνει ότι κατά το μακρινό παρελθόν οι άνθρωποι ήξεραν ότι μόνο ένας είναι ελεύθερος (π.χ. Φαραώ!), στη συνέχεια ότι μερικοί είναι ελεύθεροι (π.χ. άνδρες αθηναίοι πολίτες), ενώ στη σύγχρονη εποχή εμπεδώθηκε η αντίληψη ότι όλοι είναι ελεύθεροι. Προφανώς εδώ εννοείται ότι στη νεώτερη εποχή ο κοινωνικός μετασχηματισμός εξαρτάται από όλους, αναδύονται μαζικές μορφές πολιτικής, όπως περιγράψαμε παραπάνω, ενώ παλαιότερα η αναπαραγωγή της κοινωνίας εξαρτιόταν από έναν ή μερικούς. Αυτό επηρεάζει αποφασιστικά τον αντίστοιχο χαρακτήρα του κράτους. Μην ξεχνάμε ότι το φαινόμενο του βοναπαρτισμού για τον Μαρξ δεν είναι η μετέπειτα δικτατορία του Βοναπάρτη, αλλά πολύ περισσότερο η δημοκρατική εκλογή του. Βοναπαρτισμός δηλαδή είναι ένα είδος καταπίεση του ίδιου του λαού με λαϊκή συγκατάθεση, μια δημοκρατική καταπίεση της δημοκρατίας.
Με τη σταδιακή επικράτηση της Βιομηχανικής Επανάστασης, οι υποσχέσεις της Τρίτης Τάξης διαψεύδονται, όπως επίσης προείπαμε. Η αυτοτέλεια του κράτους όχι απλά διατηρείται, αλλά αλλάζει ριζικά χαρακτήρα και βαθαίνει. Αν με τις αστικές επαναστάσεις το κράτος έμοιαζε παρωχημένο, ένα απλό εργαλείο που θα προσαρμοζόταν σύμφωνα με την ελεύθερη ανάπτυξη των ανθρώπων, και ουσιαστικά θα εξαλειφόταν, με την προλεταριοποίηση της κοινωνίας το κράτος επιστρέφει ως αναγκαίος ρυθμιστής μίας κοινωνίας που μοιάζει ανίκανη. Φυσικά η αστική τάξη, ως πλέον καπιταλιστική τάξη που αμύνεται έναντι των αιτημάτων της εργατικής τάξης, όχι ως Τρίτη Τάξη, ωφελείται από τη διαδικασία κοινωνικής αποσύνθεσης. Αλλά δεν είναι ο ενεργός φορέας πίσω της, δεν είναι ούτε αυτή ελεύθερη, κερδίζει απλά όσα λάφυρα προκύπτουν από αυτή τη τυφλή δυναμική του κεφαλαίου (εδώ δυστυχώς μόνο εν τάχει θίγουμε το πρόβλημα εάν το κεφάλαιο προκύπτει από την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, ή η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής προκύπτει ως πρόβλημα από τη δυναμική του κεφαλαίου, μας ενδιαφέρει εν προκειμένω η νύξη αντιστροφής της συμβατικής αντίληψης περί αιτίας και αποτελέσματος στο πρόβλημα αυτό).
Το κράτος πλέον διατηρεί μία αυτοτέλεια που προσομοιάζει στην αυτοτέλεια των κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες όμως αντί να οδηγούνται μέσω της δυναμικής τους προς την ελευθερία, οδηγούνται προς αποσύνθεση. Η τυφλή αυτή δυναμική αποσύνθεσης είναι το κεφάλαιο, το οποίο κυριαρχεί επί της κοινωνίας συνολικά. Την καταστροφική αυτοτέλεια αυτής της δυναμικής εκφράζει παράλληλα η αυτοτέλεια του κράτους.
Αυταρχισμός και δημοκρατία
Υπάρχει έτσι ένας διάχυτος αυταρχισμός: όχι με την έννοια ότι οι δυνατοί επιβάλλονται στους αδύνατους, αλλά με την έννοια ότι όλοι είναι αδύναμοι μπροστά στην αυτονομημένη και καταστροφική τροχιά του κεφαλαίου. Ένας αυταρχισμός που φαινομενικά παράδοξα πηγάζει από το γεγονός ότι καμία τάξη δεν άρχει! Όπως το έθετε ο Μαρξ περιγράφοντας τον βοναπαρτισμό, η αστική τάξη δεν είναι ικανή να άρχει πια, και η εργατική δεν είναι ικανή να άρχει ακόμα.
Το αίτημα για δημοκρατία, εκφράζει αυτή την κατάσταση αποδυνάμωσης και αποσύνθεσης, απαιτώντας μια μορφή κράτους που μοιάζει η καταλληλότερη για να προστατέψει την πλειοψηφία που υποφέρει και, παρ’ ελπίδα, να την ενδυναμώσει. Έχει ειπωθεί ότι αν τα εμπορεύματα επέλεγαν πολίτευμα, αυτό θα ήταν η μαζική δημοκρατία, ενώ αν οι ψήφοι επέλεγαν τρόπο παραγωγής, αυτός θα ήταν ο καπιταλιστικός! Μην ξεχνάμε ότι ως εργαζόμενοι είμαστε κι εμείς εμπορεύματα.
Αυτό που αποκρύπτεται βέβαια έτσι, είναι ότι το πρόβλημα δεν είναι απλά η καταπίεση της πλειοψηφίας από τη μειοψηφία, αλλά ολόκληρος ο τρόπος ύπαρξης της κοινωνίας μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση. Η αρχή της εργασίας ως κοινωνική και ατομική ταυτότητα που προάγει (ενώ μάλλον καταδυναστεύει) τις κοινωνικές σχέσεις, και ο εμπορευματικός της χαρακτήρας, έχουν γίνει θεμελιωδώς προβληματικά. Η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και το κράτος ως εκφραστής της δεν εξαντλεί την έκταση των προβλημάτων αυτών.
Στο μέτρο συνεπώς που το πολίτευμα ανταποκρίνεται στην τροχιά αποσύνθεσης των κοινωνικών σχέσεων υπό το κεφάλαιο, τίθεται το ερώτημα αν μία μορφή του πολιτεύματος μπορεί να ξεπεράσει χειραφετητικά την τροχιά αυτή. Στην εποχή της μαζικής πολιτικής, το κράτος επιστρέφει ως επιλογή ή ως αναγκαιότητα; Η δημοκρατία, σε οποιαδήποτε μορφή της, εκφράζει αυτή την ανάγκη για κράτος, ή σε κάποιες της μορφές αντιπαλεύει και ξεπερνά την ανάγκη αυτή; Μπορεί ίσως να ασκείται στο επίπεδο της καθημερινότητας, απομακρυσμένη από το επίπεδο της κρατικής διαχείρισης και σε αντιπαράθεση μαζί του, ή κάθε μορφή πολιτικής υιοθετεί κρατικά χαρακτηριστικά εάν πρόκειται να αφορά την πλειοψηφία, λόγω της αποδυνάμωσης των ανθρώπων μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση;
Αμεσότητα και αντιπροσώπευση
Το κράτος συνεπώς, και οι παθολογίες του, μπορεί να προκύπτουν όχι λόγω ιεραρχίας ή αντιπροσώπευσης, αλλά εξαιτίας του κεφαλαίου, ως επικρατούσα μορφή κοινωνικών σχέσεων. Το κράτος δεν εξαντλείται στην υπεράσπιση της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, των «από τα πάνω», αλλά υπάρχει επίσης επειδή υπάρχει το αστικό δίκαιο δηλαδή η εμπορευματική μορφή της εργασίας, στους «από τα κάτω», που θέλουν ίση αμοιβή για ίσο χρόνο εργασίας.
Η έμφαση στην άμεση δημοκρατία ως αντίβαρο στο αντιπροσωπευτικό κράτος, υποβαθμίζει πιθανώς τον συγκεκριμένο χαρακτήρα της αναγκαιότητα του κράτους ως πολιτικής μεσολάβησης μετά τη Βιομηχανικής Επανάσταση. Ο Μαρξ, ήδη στα νεανικά του φιλοσοφικά και οικονομικά χειρόγραφα, τόνιζε ότι ακόμα και χωρίς καπιταλιστές, η ίδια η κοινωνία θα μπορούσε να γίνει ένας μεγάλος καπιταλιστής που εκμεταλλεύεται τον εαυτό του. Ανάλογα, θα μπορούσαμε ίσως να τολμήσουμε να ισχυριστούμε, ακόμα και χωρίς αντιπροσώπους, μία κοινωνία με άμεση δημοκρατία θα μπορούσε να μετατραπεί σε έναν μεγάλο αντιπρόσωπο που προδίδει τους εκλογείς του.
Επίσης, τα σύγχρονα επαναστατικά κινήματα τι είδους δημοκρατία θεσμοποιούσαν; Άμεση ή αντιπροσωπευτική; Δεν μπορούμε εδώ να επεκταθούμε, αλλά σε μεγάλο βαθμό όλα τα σύγχρονα επαναστατικά κινήματα αναπτύχθηκαν πολιτικά μέσω αντιπροσωπευτικών θεσμών, που είχαν όμως επαναστατικό χαρακτήρα και περιεχόμενο, διατηρώντας βέβαια τη δυνατότητα της ανακλητότητας. [παράδειγμα δημοτικών συμβούλων στην Κομμούνα του Παρισιού].
Η επιστροφή στην αμεσότητα εμπνέεται συχνά από την αρχαία σύλληψη και πρακτική της δημοκρατίας. Όμως, στην αρχαία πόλη, η νομοθεσία επικαθόριζε ατομικές επιλογές και τρόπους συμπεριφοράς με τρόπο που θα ξένιζε κάθε σύγχρονο άνθρωπο. Σίγουρα το αίτημα δεν είναι ποτέ αυτό της αναβίωσης της αρχαίας πόλης, αλλά κατά πόσο θα έπρεπε να μας προβληματίζει η συμβατότητα της άμεσης δημοκρατίας με ένα περιβάλλον πολύ ξένο στον τρόπο ύπαρξης εκείνης της πόλης, ακόμα και της πιο «κλασσικής»; Στην αρχαία πόλη οι πολίτες αποφάσιζαν δημοκρατικά μέσω των κοινών αξιών τους. Μετά τις αστικές επαναστάσεις όμως, “στόχος της παραγωγής δεν είναι πλέον ο άνθρωπος, αλλά στόχος του ανθρώπου η παραγωγή”.
Η άμεση δημοκρατία συνήθως ως πολιτικό πρόταγμα έχει έναν προεικονιστικό χαρακτήρα. Την επικαλούμαστε από τώρα ως συγκεκριμένη μορφή της ελευθερίας του μέλλοντος. Όμως, αναρωτιέται κανείς, πώς μπορούν ανελεύθεροι άνθρωποι, όπως εμείς, να φαντάζονται την ελευθερία; Από ποιο προνομιακό πεδίο μη αλλοτρίωσης δεσμεύουμε το πιθανώς χειραφετημένο μέλλον ως προς τις μορφές του; Κινδυνεύουμε έτσι να γίνουμε απολογητές μίας συγκεκριμένης μορφής πολιτικής, αντί να προάγουμε την ίδια την ελευθερία. Η δημοκρατία δεν θα έπρεπε να είναι αυτοσκοπός, αλλά μάλλον ένα εργαλείο.
Συγχρόνως, στην προεικονιστική διάσταση της άμεσης δημοκρατίας, προτάσσεται η άσκηση της δημοκρατίας ως εκπαιδευτική διαδικασία σταδιακής προετοιμασίας για ένα πραγματικά δημοκρατικό μέλλον. Χρειάζεται όμως να εξασκηθούμε στη δημοκρατία, ή κάθε νοικοκυρά είναι έτοιμη γι’ αυτή (κατά παράφραση μιας διάσημης φράσης του Λένιν); Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι και μόνο που πηγαίνουμε στην αγορά ως καταναλωτές και διεκδικούμε το συμφέρον μας, ή ως εργαζόμενοι που διεκδικούμε τα δεδουλευμένα και γενικότερα αποφεύγοντας την ανισότητα και αδικία στις σφαίρες αυτές, είμαστε ήδη έτοιμοι για τη δημοκρατία. Χρειάζονται άραγε οι μάζες τη διαφώτιση από μας που ασχολούμαστε με την πολιτική, ή ίσως εμείς τη χρειαζόμαστε από τις μάζες πολύ περισσότερο;
(εάν βέβαια υπάρχει όντως κάποιος λόγος που η δημοκρατία μοιάζει να είναι το πολίτευμα του καπιταλισμού και το ανάποδο: υπάρχει σίγουρα η σεβαστή ένσταση ότι ο καπιταλισμός δεν έχει συγκεκριμένη πολιτική προτίμηση, μπορεί να προτιμήσει ας πούμε τον φασισμό, αλλά θα αντιτείναμε ότι δεν πρέπει να θεωρούμε δεδομένο ότι ο φασισμός στην ιστορία δεν υπήρξε ένα δημοκρατικό κίνημα, στο μέτρο που αναπτύχθηκε και λειτούργησε με μαζική υποστήριξη, παρότι βεβαίως την πρόδωσε).
Αυτή η κριτική προσέγγιση της δημοκρατίας ως προεικόνισης δεν αποσκοπεί μόνο στην επιθυμία να δώσουμε μία ευκαιρία στη μελλοντική ελευθερία να δώσει η ίδια το περιεχόμενό της στον εαυτό της. Αλλά θέλει να προβληματικοποιήσει και ένα είδος «τριτοκοσμισμού» της πολιτικής. Με την ίδια έννοια δηλαδή που στο παρελθόν κομμάτια της Αριστεράς θεώρησαν χαμένη υπόθεση τη μάχη στον αλλοτριωμένο «πρώτο κόσμο» και στράφηκαν στον τότε λεγόμενο «τρίτο» ο οποίος θα τόνωνε τις χαμένες επαναστατικές προσδοκίες, σήμερα εντός του «πρώτου» κόσμου, οι κυρίαρχες μορφές μαζικής πολιτικής (και αντιπροσώπευσης) καταδικάζονται ως εγγενώς αλλοτριωμένες, και προτάσσεται μία πολιτική που μένει, τουλάχιστον μέχρι τώρα, στο περιθώριο της πολιτικής ζωής. Υπάρχει εντούτοις περίπτωση ο φόβος απέναντι στο σύγχρονο κράτος να είναι φόβος απέναντι στην ίδια την ελευθερία; Σίγουρα το κράτος είναι ένα εμπόδιο για την ελευθερία. Πώς όμως θα το συντρίψουμε: παραμερίζοντας ή κατακτώντας το; (αυτή είναι ίσως και η βασική διαφορά μαρξισμού και αναρχισμού).
Μια σειρά προβλημάτων
Πριν τον επίλογο αυτής της παρουσίασης, θα ήθελα συνοπτικά να αναφέρω μερικούς ακόμα προβληματισμούς σχετικά με τη δημοκρατία εν γένει.
Μία εξελικτική θεώρηση θέλει να έχουμε στην ιστορία όλο και περισσότερη δημοκρατία, για παράδειγμα το 1848 θεωρείται απλή συνέχιση του 1789 στον αγώνα κατά του απολυταρχισμού. Και πρέπει με τη σειρά μας κι εμείς να βάλουμε το λιθαράκι μας και να πάμε παραπέρα, μέχρι την τελική κατάκτησή της. Η ιστορία όμως των αγώνων για δημοκρατία σηματοδοτείται από πρόοδο ή οπισθοδρόμηση; Κάθε ιστορική στιγμή πραγμάτωνε μία επιπλέον βαθμίδα δημοκρατίας και η κίνηση αυτή μένει να ολοκληρωθεί σήμερα οριστικά από νέα κοινωνικά κινήματα, ή ίσως κάθε στιγμή αποτελούσε μία αποτυχία πραγμάτωσης που βάθαινε το πρόβλημα της δημοκρατίας, που βάθαινε την παθολογία που γεννούσε εξαρχής την ίδια την ανάγκη για δημοκρατία; Είναι τυχαίο ή υπάρχει λόγος που η δημοκρατική επανάσταση έχει εκδηλωθεί στον κόσμο τόσο παθολογικά και τόσο άνισα;
Μια άλλη θεώρηση ισχυρίζεται ότι έχουμε κατακτήσει την πολιτική δημοκρατία (για παράδειγμα με την κατάργηση της μοναρχίας), και μένει να κατακτηθεί και η κοινωνική δημοκρατία με ένα ταξικό περιεχόμενο. Βέβαια, από το 1789 μέχρι σήμερα, όλες οι επαναστάσεις και εξεγέρσεις πλαισιώνονται παράλληλα με πολιτικά, αντιαυταρχικά αιτήματα. Συγχρόνως, η έννοια της τάξης μοιάζει σήμερα να έχει γίνει μία παθητική κατηγορία, αντικειμενική, ή ακόμα και θεωρητική, σε αντίθεση με παλαιότερες περιόδους. Σήμερα, πολιτιστικές, εθνικές, θρησκευτικές, μεταξύ άλλων, διαμάχες, φαίνεται να υποκαθιστούν τις ταξικές. Η θρησκεία στην Αίγυπτο κινητοποιεί σε σημαντικό βαθμό τις μάζες, ενώ στην πρόσφατη προεκλογική περίοδο στις ΗΠΑ, όσο κι αν έστρεφε ο Ρόμνεϊ τη συζήτηση στη δημιουργία θέσεων εργασίας, οι δημοκρατικοί του Ομπάμα επικέντρωναν σε άλλα ζητήματα, όπως αυτό των εκτρώσεων. Η κριτική στα πρόσφατα δημοκρατικά κινήματα από ταξική σκοπιά, μοιάζει ως προς αυτό ανεπαρκής: παραμένει επαναστατική στη φρασεολογία, ενώ μοιάζει να υποπίπτει στο αμάρτημα που ο Μαρξ ονόμασε «υπερβατική περιφρόνηση της πολιτικής», η οποία είναι “μη υλιστική θεωρητικά και επικίνδυνη πρακτικά”. Το πρόβλημα δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο το κοινωνικό είναι καθορίζει τη συνείδηση, αλλά ο τρόπος με τον οποίο τόσο το κοινωνικό είναι όσο και η συνείδηση αλλάζουν!
Επίλογος
Το 1848 μοιάζει να είναι ο κανόνας, το πρότυπο της αποτυχίας της δημοκρατικής επανάστασης της εποχής μας. Το αίτημα για δημοκρατία παραμένει ανικανοποίητο παρ’ όλες τις δημοκρατικές επαναστάσεις. Ζούμε πολιτικά σ’ ένα διαρκές 1848, το οποίο όμως φέρει μία διπλή συνείδηση. Μαζί με τη δική του, αυτή του 1789. Το τελευταίο σφράγισε μια εποχή όπου η ανάγκη για δημοκρατία έμοιαζε να ξεπερνιέται ιστορικά. Το πρώτο σφραγίζει μια εποχή που η ανάγκη για δημοκρατία επιστρέφει δριμύτερη. Το ερώτημα είναι αν μας κινητοποιούν ακόμα αυτές οι δύο στιγμές, αν η εποχή μας διέπεται από αυτή τη χρονική αντίφαση, και πώς αυτή μπορεί να εκφραστεί πολιτικά.
Μοιάζει να διατηρείται τόσο η αναγκαιότητα όσο και η αδυνατότητα της δημοκρατίας. Μια επανάσταση, ικανοποιώντας την ανάγκη για πραγματική δημοκρατία, θα έθετε τη βάση για το ξεπέρασμα της ίδιας της δημοκρατίας. Αν θέλουμε κάτι να τονίσουμε περισσότερο ως προβληματισμό, είναι ότι η ανάγκη για δημοκρατία είναι μια έκφραση ατομικής και κοινωνικής ανελευθερίας! Μια παρέα στον δρόμο παρεμβαίνει για να χωρίσει δύο ανθρώπους που έχουν πιαστεί στα χέρια, χωρίς να χρειάζονται οποιοδήποτε κράτος, οποιαδήποτε πολιτική, αμεσοδημοκρατική ή μη, να τους βοηθήσει. Μπορεί ολόκληρη η πολιτική ζωή να ακολουθήσει μία τέτοια προοπτική;
Επαναλαμβάνουμε την αστική επανάσταση (ενάντια στη διαφθορά, τον αυταρχισμό, κ.ο.κ.) ανασυγκροτώντας εκ νέου κάθε φορά μία άλλη δημοκρατική μορφή του καπιταλισμού. Αυτό είναι πιθανώς αναπόφευκτο. Αλλά η συνειδητή ανασυγκρότηση του ως τέτοια πιθανώς θα συνέβαλλε στο ξεπέρασμά του. Η επανάσταση θα είναι συμπτωματική του συστήματος που θέλει να ξεπεράσει, συνεπώς δεν θα είναι το τέλος, αλλά η αρχή της ελευθερίας! Οι πολιτικές μεσολαβήσεις δεν πρέπει να αγνοηθούν αλλά να μετασχηματιστούν. Υποστήριξη της δημοκρατία δεν σημαίνει απολογία υπέρ της, αλλά μάλλον κριτική της. Το αίτημα για δημοκρατία πρέπει να πραγματωθεί ώστε να γίνει περιττή η δημοκρατία, όχι επειδή η δημοκρατία ταυτίζεται με την ελευθερία. Αλλά παραμένουμε αγνωστικιστές ως προς τις συγκεκριμένες μορφές που θα πάρει αυτή η πραγμάτωση και αναίρεση. Αγνωστικιστές, αλλά όχι αδιάφοροι. Το κράτος είναι μια κακή κληρονομιά που βαραίνει την επανάσταση. Μια πλήρης δημοκρατία θα έθετε ίσως τις βάσεις για την απονέκρωση κάθε κράτους, ακόμα και του πιο δημοκρατικού.
24/6/2017- αντιρατσιστικό φεστιβάλ Θεσσαλονίκης
Σκεπτικό και ερωτήσεις
Μετά την αποσύνθεση των παραδοσιακών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, το 2015 εμφανίστηκαν καινούργιοι πολιτικοί σχηματισμοί όπως ο Σύριζα και οι Ποδέμος. Το 2016 σημειώθηκαν η άνοδος του Τζέρεμι Κόρμπιν στην ηγεσία του Εργατικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας και η μαζική υποστήριξη προς τον Μπέρνι Σάντερς για το χρίσμα του Δημοκρατικού Κόμματος στις ΗΠΑ. Η συζήτηση που διοργανώνουμε σκοπεύει να διερευνήσει το ζήτημα της σοσιαλδημοκρατίας σήμερα, υπό το πρίσμα τόσο των προαναφερόμενων πολιτικών σχηματισμών όσο και της μακράς ιστορίας της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής στο πλαίσιο της Αριστεράς.
Κάποτε η σοσιαλδημοκρατία αποτελούσε ένα παγκόσμιο κίνημα για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης, βασισμένο στη μαρξιστική επαναστατική πολιτική. Σήμερα τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έχουν αντικαταστήσει πλήρως το καθήκον να οργανώσουν τους εργαζόμενους για να ανατρέψουν τον καπιταλισμό με το καθήκον να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν τις προϋποθέσεις για μια πιο δίκαιη οικονομία της αγοράς. Η σημερινή σκοπιά της σοσιαλδημοκρατίας είναι καθηλωμένη στην κοινωνία ως έχει, οριοθετημένη από τις εθνικές οικονομίες και τις διαμεσολαβημένη από τα εθνικά κράτη. Η σοσιαλδημοκρατία σήμερα υπόσχεται να καταπολεμήσει την κοινωνική αδικία στο όνομα των λαών, αλλά δεν υπόσχεται πλέον να πραγματώσει τον σοσιαλισμό. Αυτό που έχει μείνει είναι μόνο το όνομα, και μαζί με αυτό η υπόσχεση και η προβληματική της «σοσιαλδημοκρατίας».
Προσφέρει ακόμη η «σοσιαλδημοκρατία» μια προοπτική για την Αριστερά; Ενώ η σοσιαλδημοκρατία αναδύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα ως έκφραση της πολιτικής απαίτησης των εργαζόμενων τάξεων για σοσιαλισμό, πέρασε μια σειρά κρίσεων στην πορεία του 20ου αιώνα. Πώς αυτές οι κρίσεις έχουν μετασχηματίσει τον τρόπο με τον οποίο η Αριστερά αντιλαμβάνεται τόσο την ιστορική μορφή της σοσιαλδημοκρατίας όσο και τους σοσιαλδημοκρατικούς πολιτικούς σχηματισμούς του σήμερα; Έχουν οδηγήσει οι διάφοροι μετασχηματισμοί –π.χ. η ρεβιζιονιστική διαμάχη στα έτη 1890-1900, η υποστήριξη των εθνικών κυβερνήσεων κατά τη διάρκεια του 1ου Παγκόσμιου Πολέμου, η διαμάχη σχετικά με τη ρωσική και τη γερμανική επανάσταση μεταξύ των ετών 1917 και 1919, η Νέα Αριστερά της δεκαετίας του 1960, η κρίση της δεκαετίας του 1970, η νεοφιλελεύθερη στροφή της δεκαετίας του 1980, η ανάδυση πολιτικών του «τρίτου δρόμου» κατά τη δεκαετία του 1990, η οικονομική κρίση του 2008– στον θάνατο της σοσιαλδημοκρατίας; Έχει αλλάξει για την Αριστερά η έννοια της κοινωνικής επανάστασης και του σοσιαλισμού, δεδομένου του μετασχηματισμού που έχει υποστεί η έννοια της «σοσιαλδημοκρατίας»; Θα μπορούσε η τροχιά που ακολούθησε η σοσιαλδημοκρατία να φωτίσει τους στόχους της Αριστεράς; Και αν ναι, με ποιον τρόπο;
Ομιλητές
Δημήτρης Μάνος: ΚΚΕ μ-λ
Κώστας Παλούκης: Ιστορικός, μέλος ΝΑΡ
Γιώργος Οικονόμου: Διδάκτωρ Φιλοσοφίας
Ακολουθεί η επιμελημένη απομαγνητοφώνηση της εκδήλωσης
Κώστας Παλούκης: Αν πούμε ότι πέθανε η σοσιαλδημοκρατία τι μπορούμε άραγε να κάνουμε;
Η σοσιαλδημοκρατία είναι ένα σοσιαλιστικό κίνημα που υποστηρίζει τη δημιουργία μιας σοσιαλιστικής οικονομίας μέσα από πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της είναι η απόρριψη της επανάστασης και η πεποίθηση της ότι ο ρεφορμισμός είναι ένας επιθυμητός δρόμος για την επίτευξη του σοσιαλισμού. Στην πράξη αποδέχεται την ανάληψη της διακυβέρνησης ενός καπιταλιστικού πλαισίου αποδεχόμενη κάποιους συμβιβασμούς και υποχωρήσεις για την επίτευξη αυτών των στόχων.
Δεν υπάρχει ιστορικά μία τυπική μορφή σοσιαλδημοκρατίας αλλά πολλές, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και σήμερα. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κύριες μορφές σοσιαλδημοκρατίας.
Η πρώτη είναι η κλασσική δυτικοευρωπαϊκή μορφή με χαρακτηριστικό εκπρόσωπο το πλατύ, μαζικό, δημοκρατικό κόμμα του γερμανικού SPD, το οποίο εκπροσωπεί κοινοβουλευτικά την εργατική τάξη και στο οποίο συμμετέχουν πλατιά τμήματά της. Παράλληλα αναπτύσσει πολιτικές και πολιτιστικές δράσεις ενώ πάντα δρα στο όριο της πολιτικής νομιμότητας του εκάστοτε καθεστώτος.
Η δεύτερη είναι κάποιες πολύ μικρές ομαδοποιήσεις διανοουμένων και συνδικαλιστών που δεν μπορούν να αναδειχτούν σε μαζικό ρεύμα. Πολλές φορές έχουν έναν αναντίστοιχα με το μέγεθός τους και τη μικρή οργανωτική τους βάση μεγάλο και σημαντικό ρόλο και δράση στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό. Ενίοτε οι ομάδες αυτές εντάσσονται σε μεγαλύτερα φιλελεύθερα κόμματα με δημοκρατικό χαρακτήρα. Τέτοια παραδείγματα σοσιαλιστικών ομάδων μπορεί να βρει κανείς εντός του δημοκρατικού κόμματος των Η.Π.Α. ή άλλων δημοκρατικών κομμάτων της Ευρώπης.
Μία τρίτη μορφή σοσιαλδημοκρατίας είναι η ένοπλη σοσιαλδημοκρατία. Εμφανίζεται σε περιόδους επικράτησης αυταρχικών καθεστώτων και έχει έντονα εθνικοαπελευθερωτικά και δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Τέτοιου είδους κόμματα μπορούν να χαρακτηριστούν το PKK και το Sinn Fein-IRA και παλαιότερα το κόμμα των μενσεβίκων.
Η σοσιαλδημοκρατία είναι ένα πολιτικό ρεύμα που κινείται σε προοδευτική κατεύθυνση αλλά κρίνεται από τη στάση των εκάστοτε κομμάτων σε κρίσιμα κομβικά ιστορικά ζητήματα.
Στη σοσιαλδημοκρατία μπορεί κανείς να αναγνώσει και δύο ρεύματα με επαναστατικό χαρακτήρα. Το ένα θεωρεί αναγκαία και επιθυμητή την επανάσταση και υποτάσσει την τακτική του γύρω από αυτό το στόχο, ενώ μία δεύτερη εκδοχή αρνείται πλήρως οποιαδήποτε μεταβατική λογική και αίτημα στις σημερινές συνθήκες προβάλλοντας ως μόνη λύση την επαναστατική διαδικασία στο παρόν, χωρίς ενδιάμεσες καταστάσεις. Το ΚΚΕ σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους είχε είτε τη μία είτε την άλλη μορφή.
Για την ανάπτυξη της σοσιαλδημοκρατίας σε πλατύ κοινωνικό ρεύμα απαιτούνται τρεις προϋποθέσεις: η ύπαρξη ενός πλατιού στρώματος εργατικής αριστοκρατίας, ένα πλαίσιο οικονομικών λειτουργιών μέσα στο οποίο η αστική τάξη δέχεται παραχωρήσεις προς την εργατική τάξη και τέλος ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσεται η ενδοαστική διαμάχη εντός ενός κράτους ή η ενδοϊμπεριαλιστική διαμάχη μεταξύ κρατών.
Στην Ελλάδα μέχρι το 1981 δεν υπήρχαν οι παραπάνω προϋποθέσεις για την εμφάνιση και την άνοδο μιας μαζικής σοσιαλδημοκρατίας. Τη δεκαετία του 1930 έχουμε την πρώτη εμφάνιση ενός πλατιού μετώπου κομμουνιστών και σοσιαλιστών το οποίο προλαμβάνεται από το Μεταξά, μέτωπο το οποίο θα πραγματωθεί με την εμφάνιση του Ε.Α.Μ. λίγα χρόνια αργότερα. Με την ήττα του Ε.Α.Μ.-ΕΛΑΣ το μέτωπο θα διαλυθεί. Αργότερα συσπειρώσεις των δύο ρευμάτων θα υπάρξουν και εντός της ΕΔΑ γύρω από μια πλατιά σωματειακή βάση. Ωστόσο και στην τελευταία περίπτωση δε δημιουργείται εργατική αριστοκρατία η οποία θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα τυπικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.
Ο βασικός λόγος για τον οποίο δεν είχαμε νωρίτερα από το 1980 σοσιαλδημοκρατία στην Ελλάδα ήταν όχι γιατί η ελληνική αστική τάξη δεν υπήρξε ή δεν ήταν αναπτυγμένη αλλά γιατί δεν είχε τη διάθεση να κάνει παραχωρήσεις προς την εργατική τάξη, αναγκάζοντας τους σοσιαλδημοκράτες είτε να αποτελούν το μακρύ χέρι του κράτους είτε να συμμαχούν με τους κομμουνιστές.
Στην Ελλάδα η σοσιαλδημοκρατία δημιουργήθηκε από το ΠΑΣΟΚ. Είναι η περίοδος που οι προϋποθέσεις που προανέφερα μπορούν να πραγματωθούν έστω παροδικά. Ωστόσο η είσοδος στην ΕΟΚ και την ευρωπαϊκή ένωση θα επιφέρει την αναγκαστική υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Με την κρίση του 2010 στην Ελλάδα δοκιμάστηκαν ξανά οι δυνατότητες για μια νέου τύπου σοσιαλδημοκρατίας με την άνοδο του Σύριζα και πάλι φάνηκαν τα όρια αυτής της πολιτικής εντός ευρωπαϊκής ένωσης. Ο θάνατος της σοσιαλδημοκρατίας σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένας άλλος δρόμος από την αντικαπιταλιστική λύση.
Δημήτρης Μάνος: Ας μη βιαστούμε να μιλήσουμε για το θάνατο της σοσιαλδημοκρατίας.
Η ένταξη της σοσιαλδημοκρατίας στο κυρίαρχο καπιταλιστικό-ιμπεριαλιστικό σύστημα συνέβη αμετάκλητα και οριστικά στον πρώτο παγκόσμιο όταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα συμμάχησαν με τις εθνικές αστικές τάξεις τους για τη διεξαγωγή του πολέμου. Σήμερα η πολιτική έκφραση της σοσιαλδημοκρατίας υπό τις δεδομένες συνθήκες και το συσχετισμό δύναμης είναι δύναμη του συστήματος. Σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές εφαρμόστηκαν και από το Φράνκο στην Ισπανία ή τα χριστιανοδημοκρατικά κόμματα σε Ιταλία και Γερμανία (αλλά όχι από τον Πινοσέτ στη Χιλή) στη βάση της ρήσης του Τσώρτσιλ ότι από τις χώρες του παραπετάσματος πρέπει να αντιγράψουμε το κοινωνικό τους κράτους.
Η εργατική βάση της σοσιαλδημοκρατίας σύμφωνα με το Λένιν ήταν η εργατική αριστοκρατία.
Όσον αφορά την Ελλάδα, η άνοδος της σοσιαλδημοκρατίας καθορίστηκε τόσο από την εξάρτηση της χώρας από το διεθνή ιμπεριαλισμό που δεν επέτρεπε στην ελληνική αστική τάξη παραχωρήσεις όσο και από την υποχώρηση και ήττα της Αριστεράς. Η εργατική αριστοκρατία δεν δημιουργήθηκε στην Ελλάδα παρά από το ΠΑΣΟΚ το οποίο όμως είχε την «ατυχία» να αναπτύσσεται παράλληλα με την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού.
Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς δεν υπάρχει η εναλλακτική επαναστατική πρόταση στον καπιταλισμό-ιμπεριαλισμό που να θέτει ζητήματα αμφισβήτησης του καπιταλισμού και εργατικής εξουσίας. Η λενινιστική λύση δηλαδή η κατάληψη του κράτους, η καταστροφή του αστικού κράτους και η οικοδόμηση του σοσιαλιστικού κράτους σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο που αποτέλεσε την εργατική απάντηση αν και σημαντική είναι ακόμα αδύναμη. Στο έδαφος αυτής της αδυναμίας υπάρχει ακόμα η δυνατότητα ανάπτυξης σοσιαλδημοκρατικών φαινομένων όπως για παράδειγμα στη χώρα μας.
Η επίθεση του ιμπεριαλιστικού συστήματος στη σημερινή φάση της κρίσης του, η οποία συμπιέζει τα μικροαστικά στρώματα, δεν δημιουργεί οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία κοινωνικών συμμαχιών υπό την κυριαρχία των αστικών τάξεων. Η επίθεση γίνεται ακόμα και στις ιμπεριαλιστικές χώρες όπως οι Η.Π.Α. και η Γαλλία. Το φαινόμενο κατάρρευσης των μεσοστρωμάτων είναι σημαντικό για την ανάλυση της σοσιαλδημοκρατίας.
Οι μετακομμουνιστικές λύσεις όπως οι πλατείες, το Occupy άνθισαν στο βαθμό που η κομμουνιστική λύση είναι ακόμα αδύνατη. Ανάλογα με τις τοπικές περιστάσεις δημιουργήθηκαν συμμαχίες μεταξύ κομματιών της αστικής τάξης και κομμάτια των λαϊκών κινημάτων προηγούμενων ετών. Σε ένα παράδειγμα διαμάχης των δύο αυτών ρευμάτων το κομμουνιστικό κόμμα Ινδίας μαοϊκό που διεξάγει έναν κοινωνικό και απελευθερωτικό αγώνα συγκρούεται ένοπλα με σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις με συμμετοχή ακόμα και μαρξιστικών-λενινιστικών κομμάτων! Η προβιά της σοσιαλδημοκρατίας μπορεί να φορεθεί από πολλούς.
Το φαινόμενο Σύριζα αναπτύχθηκε κάτω από την έλλειψη της κομμουνιστικής πολιτικής, από την πίεση του συστήματος, της συνειδητοποίησης των μικροαστικών κομμάτων ότι είναι και αυτά αναλώσιμα όπως η εργατική τάξη η οποία δεχόταν την κρίση και πριν την κρίση. Η αριστερά εντός και εκτός κοινοβουλίου «στήριξε» το Σύριζα κυρίως μέσω των μεταβατικών προγραμμάτων.
Ποια πρέπει να είναι η άλλη κατεύθυνση δεδομένης της συνέχισης της επίθεσης από τη μεριά του συστήματος; Ο αγώνας σήμερα οφείλει να είναι διμέτωπος τόσο απέναντι στις σοσιαλδημοκρατικές λύσεις που ενδεχομένως θα πλασαριστούν στο μέλλον αλλά και απέναντι στις φασιστικές λύσεις που προβάλλονται υπό το μανδύα του λαϊκισμού.
Πρέπει να διαχωριστεί η πάλη που δίνουμε σήμερα με τους στρατηγικούς στόχους. Πάνω σε αυτό το έδαφος των στρατηγικών στόχων λαμβάνει χώρα η άνοδος των απόψεων του Σύριζα.
Αυτό που κατά τη γνώμη μου θα παλέψουμε στο μέλλον είναι η αποδέσμευση από τα ιμπεριαλιστικά δεσμά και η ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό που συνδέει τη σημερινή και τη μελλοντική πάλη είναι η δημιουργία μετώπων αντίστασης, ο συντονισμός των εστιών αντίστασης και η συνεργασία με τους λαούς που δέχονται αυτή την επίθεση.
Γιώργος Οικονόμου: Θα προσπαθήσω να συνδέσω την αποτυχία της σοσιαλδημοκρατίας ως λύση για τα κοινωνικά προβλήματα με τους στόχους και τη φυσιογνωμία ευρύτερα της Αριστεράς.
Θα ήθελα να αναφερθώ σε τρεις περιπτώσεις σοσιαλιστικών κομμάτων, στα προγράμματά τους και στο πολιτικό αποτέλεσμα που επέφεραν.
Το 1971 γίνεται το συνέδριο του σοσιαλιστικού κόμματος της Γαλλίας όπου υπερνικά η μετριοπαθής τάση του Μιττεράν, που είχε στο πρόγραμμά της την κατάργηση της μισθωτής εργασίας. Δέκα χρόνια μετά από την κατάληψη της εξουσίας καμία από τις προγραμματικές δηλώσεις δεν εφαρμόστηκε. Το δεύτερο παράδειγμα είναι το ελληνικό ΠΑΣΟΚ. Το κόμμα αυτό το 1974 μιλούσε για σοσιαλισμό, για κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και για διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας. Μετά από πολύχρονη διακυβέρνηση δεν έκανε τίποτα από όλα αυτά. Τέλος η περίπτωση του Σύριζα, που μιλούσε επίσης για σοσιαλισμό και μη αποδοχή των μνημονίων και δεν εφάρμοσε ούτε το μετριοπαθές πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης.
Οι τρεις αυτές περιπτώσεις δείχνουν το μέγεθος του προβλήματος που δεν αφορά μόνο τη σοσιαλδημοκρατία αλλά και ευρύτερα της Αριστεράς. Το πρόβλημα που θέλω να θίξω είναι αυτό της τεράστιας αποτυχίας της Αριστεράς τόσο σε ιδεολογικό όσο και οργανωτικό και πολιτικό επίπεδο. Όταν λέω Αριστερά εννοώ όχι μόνο τη σοσιαλδημοκρατία αλλά και τα κομμουνιστικά κόμματα.
Η σοσιαλδημοκρατία προσπάθησε να ενταχθεί μέσα στο σύστημα εφαρμόζοντας μεταρρυθμίσεις. Επειδή το αίτημα για κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής ήταν πολύ δύσκολο να εφαρμοστεί κατέφυγε σε οικονομικά και κοινωνικά μέτρα και καλύτερη διανομή του κοινωνικού προϊόντος.
Το στοιχείο ωστόσο που καθόρισε και καθορίζει ακόμα και σήμερα την αποτυχία της Αριστεράς κατά τη γνώμη μου είναι αυτό της αντιπροσώπευσης. Αυτό που ζούμε σήμερα είναι μια κρίση του συστήματος της αντιπροσώπευσης όπως την εννοεί η Αριστερά αφού ακόμα και στις χώρες του υπαρκτού ολοκληρωτισμού όπως στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλόκ, το κόμμα που αντιπροσώπευε τα συμφέροντα της εργατικής τάξης οδήγησε σε αυταρχικές, ανελεύθερες, δικτατορικές δομές.
Η Αριστερά επίσης εμφανίζει τεράστιο έλλειμα όσον αφορά τη δημοκρατία. Αυτό που έδειξαν οι πλατείες αλλά και όλα τα κινήματα από τη δεκαετία του 1960 και τα γνήσια εργατικά κινήματα ήταν η αυτοδιεύθυνση των εργαζομένων, αίτημα και πρακτική που η Αριστερά απεμπόλησε. Ήδη από την εποχή της ρωσικής επανάστασης η επικράτηση του λενινιστικού κόμματος και της γραφειοκρατίας ενάντια στην αυτοδιεύθυνση των εργατών υπήρξε η ταφόπλακα της εξουσίας των σοβιέτ.
Εκ γενετής η Αριστερά και ολόκληρη η μαρξική ιδεολογία έπασχε από την αδυναμία σύλληψης της έννοιας της δημοκρατίας. Η έμφαση στο οικονομικό στοιχείο και στην πάλη ανάμεσα στις παραγωγικές σχέσεις και στις παραγωγικές δυνάμεις υπήρξε καταστροφική για το εργατικό κίνημα.
Η Αριστερά ευνοεί τέλος τον καταμερισμό της πολιτικής εργασίας αφού το κόμμα ή η οργάνωση παρέχει τη μοναδική δυνατότητα για επιστημονική ανάλυση και η κοινωνία πρέπει να υπακούει. Μιλάμε δηλαδή για μία τεχνική έννοια της πολιτικής και όχι της δυνατότητας των εργατών-πολιτών να αυτοκυβερνηθούν και να αυτοοργανωθούν.
Η βασική διαίρεση με βάση τη μαρξική θεωρία είναι ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Η έμφαση στην οικονομική αυτή διαίρεση απεμπολεί το πολιτικό και δημοκρατικό στοιχείο. Ο Καστοριάδης από πολύ νωρίς έδειξε ότι η κεντρική δομή της κοινωνίας και η ρίζα της εκμετάλλευσης και της αλλοτρίωσης δεν είναι η καπιταλιστική αγορά αλλά η ιεραρχική, γραφειοκρατική οργάνωση της κοινωνίας. Η γραφειοκρατία είναι μια πολιτική και όχι οικονομική δομή εξουσίας.
Η κύρια διαίρεση σήμερα είναι μεταξύ αυτών που λαμβάνουν τις αποφάσεις και θεσπίζουν τους νόμους και σε αυτούς που τις εκτελούν. Συνεπώς αυτό που προέχει είναι κυρίως η πολιτική ισότητα των ατόμων και η συμμετοχή τους στη λήψη των αποφάσεων και όχι η αφηρημένη κατάργηση του καπιταλισμού σε οικονομικό επίπεδο. Κατά τη γνώμη μου αυτό καταδεικνύουν και οι σύγχρονες μορφές αντίστασης όπως οι πλατείες οι οποίες αντιτίθενται στην αντιπροσώπευση των κομμάτων και τονίζουν το στοιχείο της αυτοδιεύθυνσης. Πρέπει να υπάρξουν ανεξάρτητες πολιτικές κινήσεις που θα δημιουργήσουν ένα δημοκρατικό κίνημα και θα προωθήσουν θεσμικές αλλαγές.
Κώστας Παλούκης: Το μεταβατικό πρόγραμμα όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ σχετίζεται με μια σειρά αιτημάτων από τη μεριά των εργαζομένων. Η διεκδίκησή των μερικών μεταβατικών αιτημάτων δημιουργεί τις συνθήκες για την επόμενη κλίμακα αιτημάτων και τη σταδιακή κατανόηση της σημερινής πολιτικής κατάστασης από τη μεριά των εργαζομένων καθώς και την πάλη για ολοένα πιο διευρυμένα και ριζοσπαστικά αιτήματα. Τα μεταβατικά αιτήματα δεν μπαίνουν για να εφαρμοστούν στον καπιταλισμό αλλά ως σημείο αφετηρίας για την πάλη ενάντια στην εργοδοσία και απέναντι στο κράτος και στο κεφάλαιο.
Σε σχέση με το ζήτημα της αντιπροσώπευσης και της αποτυχίας της αριστεράς: πως είμαστε σίγουροι ότι όσοι αναφέρονται σε τέτοια ζητήματα δεν είναι και οι ίδιοι κομμάτια της ήττας και της αποτυχίας; Αυτές οι ομάδες ή οι συλλογικότητες δε γέννησαν άραγε γραφειοκρατίες στο εσωτερικό τους καθώς και προβλήματα που δεν μπορούν να ξεπεράσουν;
Δημήτρης Μάνος: Η βασικότερη σύγκρουση με τη σοσιαλδημοκρατία έγινε το 1917. Η πορεία κατάκτησης της εξουσίας από τους εργάτες δεν είναι γραμμική και δεν έρχεται από ολοένα και πιο προχωρημένα αιτήματα. Ενδεχομένως σε μία κοινωνία που έχει κατακτηθεί η εξουσία από τους εργαζόμενους θα μπορούσα ίσως να συμφωνήσω με τον Οικονόμου ότι η διαίρεση είναι μεταξύ των διευθυντών και διευθυνομένων. Σήμερα όμως που ακόμα και ο συνδικαλισμός τείνει να εξαφανιστεί προέχει η συγκρότηση της εργατικής τάξης σαν τάξης για τον εαυτό της. Αυτό που πρέπει να αλλάξει είναι ο ταξικός συσχετισμός.
Γιώργος Οικονόμου: Βασικά δικαιώματα όπως η ελευθερία του λόγου δεν υπήρχαν ούτε υπάρχουν σε κράτη που επικράτησαν κομμουνιστικά καθεστώτα. Τα συνθήματα περί σοσιαλισμού και κομμουνισμού έχουν πεθάνει. Το μόνο αίτημα που μπορεί να διασωθεί είναι το δημοκρατικό αίτημα, δηλαδή αν θέλουμε να είμαστε πολίτες και υποκείμενα της πολιτικής μας. Η μαρξιστική λενινιστική λογική δεν έχει δώσει απολύτως τίποτα θετικό. Ότι κερδήθηκε οφείλεται στο γνήσιο εργατικό και λαϊκό κίνημα που απέκτησε δικαιώματα μέσω των αγώνων του .
Συζήτηση-ερωτήσεις
Μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και στη βάση του κομμουνιστικού κινδύνου και της ανάγκης για ανοικοδόμηση του καπιταλισμού επενδύθηκαν μέσω της σοσιαλδημοκρατίας αντικομμουνιστικές τάσεις. Η σοσιαλδημοκρατία εξέφραζε τα μεσαία στρώματα και την αυταπάτη ότι μπορούν να μοιραστούν την εξουσία με το μεγάλο κεφάλαιο. Ακόμα και σήμερα η σοσιαλδημοκρατία μπορεί να υπάρξει με πολλές μορφές.
Αν παίρναμε μία εφημερίδα εκατό χρόνια πριν την περίοδο της ρώσικης επανάστασης θα διαβάζαμε ότι είπε ο Γιώργος Οικονόμου. Αυτή είναι η δειλή, έμμεση σοσιαλδημοκρατία. Ενώ κατηγορεί το κόμμα για την απόλυτη αλήθεια την ίδια στιγμή μιλάει και καθορίζει το πότε ένα κίνημα είναι γνήσιο ή όχι.
Γιώργος Οικονόμου: Το εργατικό κίνημα διεκδίκησε και πέτυχε την καθιέρωση πολλών δικαιωμάτων χωρίς τη βοήθεια των κομμουνιστών. Τα κομμουνιστικά κόμματα εξέφρασαν τα συμφέροντα και τους σκοπούς της κομμουνιστικής γραφειοκρατίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να δυσφημιστεί τόσο πολύ το αίτημα του σοσιαλισμού-κομμουνισμού ώστε σήμερα τέτοια συνθήματα υπάρχουν μόνο σε περιθωριακές αριστερές ομάδες. Η κοινωνία σήμερα δεν ακολουθεί τα κομμουνιστικά καθεστώτα.
Το δικαίωμα να ασκούμε κριτική είναι πολύ σημαντικό. Πρέπει να δούμε κάθε πολιτική άποψη και να την κριτικάρουμε μέσω επιχειρημάτων. Κατά τη γνώμη μου ο Καστοριάδης άσκησε μια πολύ σημαντική κριτική στο μαρξισμό και στο κομμουνιστικό κίνημα η οποία δεν μπορεί να αγνοηθεί αλλά πρέπει να απαντηθεί.
Αν πούμε ότι η σοσιαλδημοκρατία δεν έχει εκπνεύσει πολιτικά και ιστορικά πως θα μπορούσε ένας σχηματισμός όπως η ΑΝΤΑΡΣΥΑ ή το ΚΚΕ μ-λ, που είναι εξαιρετικά κριτικός στις παρούσες μορφές σοσιαλδημοκρατίας, να πραγματώσει το πρόγραμμά του αν ερχόταν στην εξουσία;
Κώστας Παλούκης: Η απάντηση είναι ότι την εξουσία δε θα την πάρει η ΑΝΤΑΡΣΥΑ αλλά η εργατική τάξη και ο λαός. Η χρήση των μεταβατικών αιτημάτων γίνεται στο βαθμό που επιδιώκουμε να προσεγγίσουμε την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα εκεί όπου αυτά υπάρχουν. Κατά τη γνώμη μου μπορεί να υπάρχουν επιμέρους νίκες σε διάφορα αιτήματα αλλά όχι ένα πρόγραμμα εφαρμογής μιας σειράς τέτοιων αιτημάτων μέσα στον υπαρκτό καπιταλισμό.
Δημήτρης Μάνος: Η εμπειρία του Σύριζα αναδεικνύει πόσο μακρύς είναι ο δρόμος που πρέπει να διανύσουμε. Ίσως αυτό το πισωγύρισμα να ήταν αναγκαίο, δηλαδή να φανερωθεί ο Σύριζα ως αστική δύναμη στην υπηρεσία του ιμπεριαλισμού.
3/7/2016- αντιρατσιστικό φεστιβάλ Θεσσαλονίκης
Σκεπτικό και ερωτήσεις
Δανειζόμενες/οι τον τίτλο από το δοκίμιο που έγραψε η Τζούλιετ Μίτσελ (Juliet Mitchell) το 1966, σκοπός της συζήτησης είναι η διερεύνηση της μακράς ιστορίας του αγώνα για τη γυναικεία χειραφέτηση από τη σκοπιά της Αριστεράς σήμερα. Η Μίτσελ ασκεί κριτική στις αστικές φεμινιστικές διεκδικήσεις, όπως το δικαίωμα στην εργασία και την ίση αμοιβή, για να προτάξει αντ' αυτών την ανάγκη για ίση εργασία· υποστηρίζει πολιτικές που προάγουν τον ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και αμεσότερες διεκδικήσεις με μία «κριτική της γυναικείας κατάστασης συνολικά».
Στο πνεύμα του δοκιμίου αυτού, θέτουμε πάλι το ερώτημα της πιθανής σχέσης μεταξύ του αγώνα για τη γενική κοινωνική χειραφέτηση και των συγκεκριμένων απαιτήσεων του φεμινισμού.
Ενώ το γυναικείο ζήτημα έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Αριστεράς, ο τρόπος που θεματοποιείται και ενσωματώνεται στην τρέχουσα ρητορική της Αριστεράς δεν αντανακλά απαραίτητα μία σε βάθος κατανόηση του πολιτικού νοήματος του αγώνα για τη γυναικεία απελευθέρωση· πολλές φορές, η “αυτονόητη” σημασία του φεμινισμού συσκοτίζει παρά αποκαλύπτει την κριτική δυναμική της ανάγκης για γυναικεία χειραφέτηση στον καπιταλισμό.
Με ποιον τρόπο ακριβώς αποτελεί το γυναικείο ζήτημα «τη διαρκέστερη επανάσταση»;
Πότε ξεκίνησε ο αγώνας για τη γυναικεία χειραφέτηση ως τέτοια; Αποτελεί έναν αγώνα που διατρέχει το σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας; Ποια είναι η σχέση του με τη νεωτερικότητα και την εμφάνιση του καπιταλισμού; Πώς ερμηνεύετε τη συνάφεια μεταξύ της πατριαρχικής και της καπιταλιστικής κοινωνίας;
Αν η κρίση της αστικής κοινωνίας κατά τη βιομηχανική επανάσταση έθεσε την ανάγκη για τη γυναικεία απελευθέρωση σε απόλυτη συνάφεια με το στόχο της ανθρώπινης χειραφέτησης, τότε, πώς θα σχολιάζαμε την ύστερη αποσύνδεση του φεμινιστικού κινήματος από το εργατικό κίνημα για το σοσιαλισμό; Ποια είναι η γενικότερη πορεία της σύζευξης μεταξύ μαρξισμού και φεμινισμού; Μπορούν αυτά τα δύο πολιτικά κινήματα να συνυπάρξουν ή να συνδυαστούν;
Η κατάσταση των γυναικών στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες και παγκοσμίως έχει βελτιωθεί ή όχι από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα; Τι θα συμπεραίναμε από τη φαινομενική επίτευξη κάποιων στόχων του φεμινισμού σε συνάρτηση με την αποτυχία του προλεταριακού αγώνα για την εμπέδωση του στόχου της ανθρώπινης ελευθερίας και ξεπεράσματος του καπιταλισμού;
Πώς εντάσσεται ο αγώνας για τη γυναικεία απελευθέρωση στο ευρύτερο πλαίσιο του αγώνα για την ανθρώπινη ελευθερία; Τι απαιτείται για τη χειραφέτηση των γυναικών; Σχετίζεται αυτή με τη γενικότερη κοινωνική αλλαγή και πάλη; Είναι η επανάσταση προαπαιτούμενο για τη γυναικεία απελευθέρωση;
Ομιλήτριες
Φωτεινή Τσιμπιρίδου: Ακαδημαϊκός, μέλος του Κοινωνικού Εργαστηρίου Θεσσαλονίκης
Μαργαρίτα Κουταλάκη: ΟΚΔΕ
Α. Θεωδόρογλου: queer ακτιβιστ@, εικαστικ@
Ακολουθεί η επιμελημένη απομαγνητοφώνηση της εκδήλωσης
Μαργαρίτα Κουταλάκη: Εκπροσωπώ την οργάνωση ΟΚΔΕ, που είναι κομμάτι του τροτσκιστικού ρεύματος και είμαι εργαζόμενη στον ιδιωτικό τομέα.
Η απαρχή της γυναικείας καταπίεσης ξεκινάει από το πέρασμα από την προταξική στην ταξική κοινωνία. Μία ομάδα ανθρώπων (που συνήθως ήταν ιερείς ή μεγαλύτερης ηλικίας) ιδιοποιείται το παραπάνω κοινωνικό προϊόν που παράγει η κοινότητα, εις βάρος της ίδιας της κοινότητας κομμάτι της οποίας είναι και οι γυναίκες. Η γυναίκα έχει το προσόν να γεννάει, δηλαδή να παράγει ανθρώπους που θα παράγουν αυτό το κοινωνικό υπερπροϊόν, λειτουργώντας έτσι σαν περιουσιακό στοιχείο, όπως τα ζώα και οι δούλοι. Η δημιουργία της πατριαρχίας περνάει μέσα από την καταστροφή της κοινοκτημοσύνης και της πρωτόγονης κομμουνιστικής κοινωνίας.
Με το πέρασμα του χρόνου η ανισότητα αυτή δημιούργησε το κράτος (λίγο πολύ όπως το γνωρίζουμε σήμερα με το στρατό, την αστυνομία και τα δικαστήρια) δηλαδή την κυρίαρχη ιδεολογία που βασίζεται στη λογική της διαίρεσης και της ανισότητας. Με λίγα λόγια η πατριαρχία είναι ο κοινωνικός και οικονομικός δεσμός που μεταφέρει από γενιά σε γενιά τις ταξικές διακρίσεις. Συνεπώς η αφετηρία της γυναικείας καταπίεσης έχει κοινωνικό και οικονομικό χαρακτήρα.
Το σύστημα της οικογένειας, το οποίο προσαρμόζεται πάντα στα νέα δεδομένα και στους τρόπους παραγωγής, είναι ο θεμελιώδης θεσμός της ταξικής κοινωνίας καθώς καθορίζει και διατηρεί τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της καταπίεση του γυναικείου φύλου. Ο ρόλος της οικογένειας είναι διαφορετικός για κάθε κοινωνική τάξη, αφού στην οικογένεια των πιο πλούσιων τάξεων εξυπηρετεί τη διατήρηση του πλούτου εντός της, στην τάξη των μικροβιοτεχνών χρησιμεύει ως μέσο για να διατηρείται και να αυξάνεται η περιουσία και τέλος στην εργατική τάξη η οικογένεια λειτουργεί ως πόλος υποστήριξης και αλληλεγγύης σε μία κοινωνία που δεν της παρέχει σχεδόν τίποτα.
Η οικογένεια υπάρχει και διατηρείται από την κυρίαρχη τάξη κάθε εποχής γιατί με αυτόν τον τρόπο καταργεί κάθε ευθύνη για τη συλλογική φροντίδα των μελών της κοινωνίας, μεταφέροντας την ευθύνη σε ατομικό επίπεδο. Επίσης μεταφέρει τον πλούτο και τις κοινωνικές διαιρέσεις από γενιά σε γενιά ενώ διευκολύνει και τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, αποδίδοντας έτσι στις γυναίκες ένας συγκεκριμένος ρόλος π.χ. ο ρόλος της τροφού ή της νοικοκυράς. Τέλος είναι ένας συντηρητικός θεσμός που αναπαράγει τις αυταρχικές και ιεραρχικές σχέσεις που είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της ταξικής κοινωνίας.
Οι ρίζες του γυναικείου κινήματος (δεύτερο κύμα φεμινισμού) βρίσκονται στις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και στις οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Η γυναίκα με την ανάπτυξη και της ιατρικής και της επιστήμης μαθαίνει να ελέγχει το σώμα της, μέσω των γεννήσεων, αντισύλληψης και των εκτρώσεων. Η οικονομική ανάπτυξη και η ανύψωση του μέσου μορφωτικού επιπέδου τους μετατρέπει τις γυναίκες σε εργατικό δυναμικό και σε κομμάτι της παραγωγικής διαδικασίας βοηθώντας τες έτσι στην αναγνώριση του διπλού καταπιεστικού ρόλου τους ως εργαζόμενες και γυναίκες. Ταυτόχρονα όμως οι γυναίκες είναι αναγκασμένες να δουλεύουν πολλές ώρες.
Ενώ ο καπιταλισμός βγάζει τη γυναίκα από το σπίτι, την ίδια στιγμή είναι αναγκασμένος να διατηρήσει την οικογένεια. Η αντίφαση αυτή μεταξύ μύθου (η γυναίκα μητέρα είναι κολόνα της οικογένειας) και πραγματικότητας γίνεται φανερή και ανυπόφορη. Τα δικαιώματα που έχουν κατακτηθεί δεν ικανοποιούν τις γυναίκες, ιδίως τις νέες μορφωμένες γυναίκες που ζουν στις πόλεις και ζητούν περισσότερες ελευθερίες και δικαιώματα. Σε αυτό έπαιξαν ρόλο τόσο τα κινήματα των ομοφυλοφίλων και των λεσβιών, καθώς και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, τα κινήματα των μαύρων, η δυναμική του εργατικού κινήματος καθώς τέλος και η υποχώρηση των παραδοσιακών θρησκειών και της εκκλησίας.
Το κίνημα μετά τις δεκαετίες ’70-’80 αρχίζει να υποχωρεί, ακολουθώντας την υποχώρηση του εργατικού κινήματος. Η σοσιαλδημοκρατία που ανεβαίνει στην εξουσία όπως επίσης και τα σταλινικά κόμματα προσπαθούν να αγκαλιάσουν το γυναικείο κίνημα με σκοπό να το χειραγωγήσουν και να το καταπνίξουν.
Για μας η ύπαρξη ενός ανεξάρτητου φεμινιστικού κινήματος, ικανού να διεξάγει αγώνες για όλες τις πτυχές της καταπίεσης της γυναίκας είναι καθοριστική. Οι γυναίκες δεν είναι μόνο εργάτριες, καθώς υπάρχουν πολλά είδη καταπίεσης που πρέπει να αντιμετωπίζονται με μια σοβαρότητα. Μόνο με την καταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος μπορεί η γυναίκα να διεκδικήσει τη θέση που της αξίζει. Οι γυναίκες πρέπει επίσης να μπουν στα συνδικάτα και στα σωματεία.
Η μορφή ή το σχήμα ενός τέτοιου ανεξάρτητου γυναικείου κινήματος θα ποικίλει από χώρα σε χώρα ανάλογα με την ιστορία και τους αγώνες που διεξάγονται σε κάθε χώρα και ανάλογα με την συγκεκριμένη περίοδο και συγκυρία. Παρόλα αυτά η ανάγκη για συνέχεια και μεταφορά των θεωρητικών κατακτήσεων, των συζητήσεων για την στρατηγική και την εμπειρία των προηγούμενων αγώνων το καθιστά ένα παγκόσμιο κεντρικό ζήτημα.
Α. Θεοδώρογλου: Ασχολούμαι τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά με queer ζητήματα και θα μιλήσω από μία queer θέση. Στην εισήγησή μου θα προσπαθήσω να συνδέσω το κείμενο της Mitchell με κάποιες βασικές θέσεις της queer θεωρίας, δείχνοντας ότι το ζήτημα του φύλου και της σεξουαλικότητας είναι διαθεματικό με προεκτάσεις που συνδέονται άμεσα με τον καπιταλισμό.
Η Mitchell έγραψε το κείμενο το 1966 και σε αυτό προσπάθησε να συνδέσει ιδεολογικά την πατριαρχία με τον καπιταλισμό. Δηλαδή, πέρα από τις υλικές συνθήκες που ο καπιταλισμός δημιούργησε για να χειραγωγήσει τις γυναίκες υπήρχαν και κάποιες ιδεολογικές συνθήκες (υποτίμηση της γυναικείας-οικιακής εργασίας, η ιδέα ότι η γυναικεία σωματική υπόσταση είναι αδυναμία), οι οποίες επέτρεψαν σε αυτό να συμβεί. Η σύνδεση αυτή είναι σημαντική δεδομένου ότι γυναίκες της νέας Αριστεράς υποτιμούσαν το έμφυλο ζήτημα και το φεμινισμό θεωρώντας το κίνημα με αστικές καταβολές.
Στην queer θεωρία η πατριαρχία είναι κάτι που αναπαράγεται ιδεολογικά. Παράλληλα με την πατριαρχία αναπαράγεται και αυτό που αποκαλούμε ετεροκανονικότητα, δηλαδή ότι το φύλο υπάρχει σε μια διπολική κατάσταση, την φυσική κατάσταση του άντρα και της γυναίκας. Αυτή η ετεροκανονικότητα συλλειτουργοί με την πατριαρχία και τη συνολικότερη υποτίμηση της γυναικείας υπόστασης. Η queer θεωρία θέλει να πάει πέρα από αυτό το δίπολο αμφισβητώντας σε κάποιες περιπτώσεις και την βιολογική διάκριση άντρα-γυναίκας, αφού θεωρεί ότι και αυτή είναι κοινωνικά κατασκευασμένη.
Μέσα από μια queer θέση υπάρχει μία μεγάλη κίνηση προς αυτό που αποκαλούμε μικροπολιτικές, οι οποίες όμως μπορούν να ενεργοποιηθούν μόνο αν υπάρχει κριτική τόσο στον καπιταλισμό όσο και στη δυτική ηγεμονία. Σε αυτό το σημείο υπάρχει σαφώς μία ρήξη με τα λεγόμενα της Mitchell η οποία αναφέρει ότι μόνο σε μία δυτική ανεπτυγμένη κοινωνία μπορεί να υπάρξει γυναικεία χειραφέτηση, αγνοώντας ότι είναι αυτή η δυτική κοινωνία η οποία υπήρξε σημείο δημιουργίας και αναπαραγωγής καταπιέσεων έξω από το δυτικό κόσμο. Επίσης η θέση της Mitchell αγνοεί του ς αγώνες που γίνονται έξω από τα δυτικά πλαίσια για έμφυλη ισότητα όπως και τους αγώνες των μη δυτικών υποκειμένων μέσα στο δυτικό κόσμο.
Μια queer θεωρία είναι μία διαθεματική θεωρία που πέρα από το φύλο και σεξουαλικότητα λαμβάνει υπόψιν και την τάξη, την φυλή, την κατάσταση αναπηρίας και διάφορες άλλες καταπιέσεις που μπορεί να σχετίζονται με την ηλικία, το σώμα, και οι οποίες αναπαράγονται τόσο μέσα σε ατομικά όσο και σε συλλογικά υποκείμενα. Έτσι ενώ η Mitchell αναφέρεται σε μία ενιαία γυναικεία κατάσταση η queer αντίθετα φέρνει περισσότερα ζητήματα στην επιφάνεια και προσεγγίζει πολλαπλά την καταπίεση. Πόσο μπορεί να καταπιέζεται μία λευκή τρανς γυναίκα με ετεροφυλόφιλες έλξεις και μία μαύρη cis λεσβία οι οποίες και οι δύο ανήκουν στην εργατική τάξη;
Οι καταπιέσεις αυτές έχουν κοινές βάσεις τόσο στον καπιταλισμό όσο και στην δυτική ηγεμονία, στην πατριαρχία και στην ετεροκανονικότητα. Εντέλει αποτελούν πλέγματα καταπιέσεων και λειτουργούν σαν πολλά κεφάλια πάνω σε ένα σώμα παρά σαν πολλά μικρά κομμάτια πάνω σε ένα μεγαλύτερο σύστημα.
Στην queer θεωρία η έμφυλη σεξουαλικότητα έχει μια κεντρική θέση. Η queer συνείδηση, που μπορεί να δημιουργήσει μία τέτοια πολιτικοποίηση, έχει ως ρόλο να αντιλαμβάνεται τις πολλαπλές προκλήσεις που παρουσιάζονται μέσα στο καπιταλιστικό πλαίσιο και στα διάφορα πλέγματα καταπίεσης και να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μία κριτική πολιτική και αμφισβήτηση και ένα εν δυνάμει σπάσιμο κανονικοτήτων με βάση τις μικροπολιτικές, τα βιώματα. Απώτερος στόχος είναι η δημιουργία ομάδων αλληλεγγύης και αμφισβήτησης αυτών των καταπιέσεων έμπρακτα.
Είναι επίσης χρήσιμο να αντιληφθούμε τον περιορισμό που έχουν οι queer μικροπολιτικές, καθώς δεν αποτελούν το στόχο αλλά την ενδυναμωτική βάση για την αμφισβήτηση σε μεγαλύτερα επίπεδα των κυριαρχιών που μας βασανίζουν. Για να δημιουργηθεί αυτό το δυναμικό μέσα από μια queer θέση-προσέγγιση πρέπει να υπάρχει μια πολιτικοποιημένη ορατότητα αυτής της προσέγγισης αφού τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία αποπολιτικοποίηση του κυρίως μέσα από κυρίαρχα media.
Φωτεινή Τσιμπιρίδου: Είμαι ακαδημαϊκός και ανθρωπολόγος και η τοποθέτησή μου σε σχέση με αυτή την εκδήλωση σχετίζεται με τη δουλειά μου και την επιτόπια έρευνά μου τόσο εντός Ελλάδας όσο και εκτός, κυρίως σε φεμινιστικές οργανώσεις-κινήματα trans στην Κωνσταντινούπολη. Προέρχομαι από το κοινωνικό εργαστήριο της Θεσσαλονίκης όπου μεταξύ των άλλων συζητάμε και τέτοια θέματα.
Στη διερώτηση αυτής της συζήτησης «Γυναίκες, η διαρκέστερη επανάσταση;» θα απαντούσα διαγωνίως, διατρέχοντας τα ερωτήματα και όχι απαντώντας ένας προς ένα.
Δύο είναι οι πηγές του κακού, δύο έννοιες του συστήματος στις οποίες πρέπει να εστιάσουμε. Ένα είναι το ζήτημα της κυριαρχίας του αρσενικού επί του θηλυκού και το δεύτερο είναι το ζήτημα της αναπαραγωγής που επαφίεται στα χέρια των γυναικών. Και τα δύο συνδέονται άμεσα με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, τους ρυθμούς ανάπτυξης και το είδος της ανάπτυξης σε κάθε γωνιά της γης με διαφορετικό τρόπο σε μία διάδραση τοπικού-παγκόσμιου.
Η κυριαρχία του αρσενικού επί του θηλυκού θα πρέπει να μας ενδιαφέρει ως τρόπος, αντίθετα με το δεύτερο κύμα φεμινισμού που εστίαζε περισσότερο στην πολιτική της ταυτότητας, στη σεξουαλικότητα και στη γυναικεία υποτέλεια. Αυτό που πρέπει να μας ενδιαφέρει σήμερα είναι η κυριαρχία ως τεχνολογία διαχείρισης της υποτέλειας με όρους ισχύος και βίας. Η αναπαραγωγή της ανθρώπινης ζωής ως όλον και όχι ως επιμέρους σφαίρες και έννοιες, παραγωγή σε σχέση με την εργασία, την οικογένεια, τα κοινά. Η αναπαραγωγή αυτή σχετίζεται με τη φυσικοποίηση της γυναίκας ως τροφού και καταλήγει σήμερα για τις γυναίκες ως βιοπολιτική ανάπτυξη του καπιταλισμού, είτε με τις μορφές πρωταρχικής συσσώρευσης είτε με τις νέες περιφράξεις που ασκεί ο καπιταλισμός πάνω στα σώματα των γυναικών.
Τόσο το πρόβλημα της κυριαρχίας όσο και το πρόβλημα της αναπαραγωγής θα πρέπει να μην παραμείνει στενά φεμινιστικό ζήτημα αλλά να ενταχθεί ως συστατικό και όχι ως συμπληρωματικό σε κάθε συζήτηση που κάνει η Αριστερά για την επανάσταση. Αν η Αριστερά στραφεί στη λεπτομερή παρατήρηση της κυριαρχίας επί των γυναικών βλέποντας και κατανοώντας χωρίς απλά να κοιτάζει ως απλός παρατηρητής, τη σημασία των γυναικών για την ανθρώπινη ζωή τότε μόνο θα αποκομίσει όλη τη γκάμα των εργαλείων και των τρόπων που χρειάζεται για να αναλύσει τις σχέσεις εξουσίας και υποτέλειας.
Αυτή η παρατήρηση είναι πολύ βοηθητική για την Αριστερά σε σχέση με τα δύο θεμελιώδη ταμπού της δηλαδή της διαρκής τροφοδότησης της προτεραιότητας των αρσενικών ως υποκείμενα, όσο και της αορατότητας-αντικειμενοποίησης των γυναικών ως αποτέλεσμα αυτής της συνθήκης σε κάθε συζήτηση και προβληματισμό για την επανάσταση. Ο συνεχής αποκλεισμός της γυναικείας ανισότητας ως συστατικό και όχι ως συμπληρωματικό κομμάτι της επανάστασης διαιωνίζει τις παθογένειες και μας εμποδίζει να οραματιστούμε ένα άλλο μέλλον.
Παρατηρώντας τι συμβαίνει στις γυναίκες και συσχετίζοντας τις δικές τους εμπειρίες με άλλες μειονοτικές κατηγορίες της διαφοράς και της εξαίρεσης π.χ. λόγω τάξης, φυλής, σεξουαλικού προσανατολισμού, στις εκάστοτε συνθήκες περιφράξεων από μεριάς κεφαλαίου αφενός πάμε τη μελέτη για τις σχέσεις εξουσίας σε βάθος αφετέρου οραματιζόμαστε τις κοινωνίες με όρους αλληλεγγύης και ανοχής, κάτι που μας επιτρέπει να οργανωνόμαστε αλλιώς.
Η κυριαρχία ασκείται επί των σωμάτων χωρίς σημασία, αναλώσιμα, αόρατα, άσεμνα, άσχημα αλλά και όμορφα, σώματα που πάντα χρειάζονται συμμόρφωση, ξεκινώντας πάντα από το γυναικείο σώμα. Η κυριαρχία και η αναπαραγωγή γίνονται αόρατες γιατί πατούν σε σχέσεις οικειότητας, πρώτα από όλα μέσα στην οικογένεια.
Η οικογένεια είναι ένας θεσμός που δεν αφορά μόνο τις δυτικές κοινωνίες, αλλά όλες τις κοινωνίες. Ο συγκεκριμένος τύπος της πυρηνικής οικογένειας γεννήθηκε και εδραιώθηκε από 17ο αιώνα στον βιομηχανικό καπιταλισμό. Οι σχέσεις οικειότητας γίνονται αόρατες μέσα στην οικογένεια και αφού φυσικοποιούνται παράγουν νόρμες υπαγωγής και οδηγούν στην πατριαρχία.
Η πατριαρχία συνεπάγεται μία διπλή υπαγωγή: την υποταγή του θηλυκού στο αρσενικό και την υπαγωγή του μικρότερου σε ηλικία στους μεγαλύτερους. Μόνο υπό αυτή τη διπλή υπαγωγή μπορούμε να μιλάμε για πατριαρχία. Η πατριαρχία συνεχίζεται και αναπαράγεται ανά εποχές, φτάνοντας στο σημείο να μιλάμε για κρατική πατριαρχία, η οποία αναπαράγεται μέσα από πρακτικές και εφαρμογές του νόμου.
Σε περιόδους κρίσεις του καπιταλισμού η αναπαραγωγή της ζωής επαφίεται κυριολεκτικά στις γυναίκες κυρίως στις πρώην αποικιοκρατούμενες περιοχές του νότου. Στις παλιές μητροπόλεις αλλά και σε πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη ή το Σάο Πάολο, η αναπαραγωγή του κοινωνικού δεσμού ξεκινά από τις κινηματικές δράσεις του φεμινισμού ως κεντρικό κίνημα, που μαζί με την κριτική στο νεοφιλελευθερισμό, το μιλιταρισμό, το αυταρχικό κράτος και την πατριαρχία συμπορεύεται με κινήματα των μειονοτήτων, με τους υποστηρικτές δικαιωμάτων και ανοχής σε ένα άλλο σεξουαλικό προσανατολισμό.
Με το να αποσιωπούμε τις σχέσεις πατριαρχίας στις γυναίκες και σε όσους υποφέρουν σε κάθε κοινωνία και σε κάθε συνθήκη, αγνοούμε συνάμα τις σχέσεις ανισότητας στην αναπαραγωγή της ζωής. Αν το κεφάλαιο χρειάζεται την ανισότητα για να αναπαραχθεί, η Αριστερά έχει ανάγκη την εμπειρία αυτών που αναπαράγουν ζωή σε πείσμα της αορατότητας και των θανατοπολιτικών των περιφράξεων για συνεχή πρωταρχική συσσώρευση.
Με άλλα λόγια χρειάζεται να καταλάβουμε σε βάθος πως κυριαρχεί κάποιος σε ποιον εξετάζοντας και ξεκινώντας από την κυριαρχία των ανδρών επί των γυναικών. Επίσης πως οι περιφράξεις του κεφαλαίου στην ιστορία του καπιταλισμού ξεκινούν και καταλήγουν στις γυναίκες, οι οποίες τελικά αναλαμβάνουν την αναπαραγωγή της ζωής ως όλον.
Αν με ρωτούσατε πως θα ήθελα να κάναμε αυτή τη συζήτηση θα πρότεινα να ξεκινούσαμε δείχνοντας μία σημαίνουσα ταινία η οποία βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, την ταινία Pride. Αφορά τη διάδραση μεταξύ δύο κινηματικών δράσεων, την πρωτοβουλία των κοινοτήτων ομοφυλοφίλων, λεσβιών και queer που θέλησαν να στηρίξουν οικονομικά τα συνδικάτα των ανθρακωρύχων στην Αγγλία. Η ταινία με τον ποιητικό της τρόπο δείχνει το πώς πρακτικές αλληλεγγύης και ανοχής στη διαφορετικότητα, όταν δικαιώματα συναισθήματα διαδρούν σε μικροκλίμακα κοινοτήτων και όχι σε μακροκλίμακα θεσμών αλλάζουν το τοπίο της επανάστασης στην καθημερινότητα.
Συζήτηση-ερωτήσεις
Αναφερθήκατε στον τρόπο που η αστική οικογένεια είναι αναγκαία για την αναπαραγωγή του συστήματος. Αυτό συνεπάγεται κατά τη γνώμη σας κάποιο πολιτικό αίτημα όπως π.χ. υπήρχαν τη δεκαετία του ’60 για κατάργηση του θεσμού της οικογένειας; Η Μίτσελ κάνοντας κριτική σε αυτό το αίτημα, δηλώνει ότι μπορεί εξίσου να αφομοιωθεί από τον καπιταλισμό. Επίσης πως ακριβώς εννοείτε το ανεξάρτητο φεμινιστικό κίνημα; Πρέπει να υπάρχουν ξεχωριστές πολιτικές οργανώσεις γυναικών, ομοφυλοφίλων, τρανς;
Μαργαρίτα Κουταλάκη: Αν πάμε σε μία λαϊκή περιοχή μιας μεγάλης πόλης και ρωτήσουμε μια οποιαδήποτε γυναίκα οποιασδήποτε ηλικίας: τι αιτήματα θα υπέβαλλες απέναντι σε μία κυβέρνηση που θα μπορούσε να στα ικανοποιήσει; Εγώ πιστεύω θα έλεγε ότι δε θα ήθελε να ψηφιστεί το νομοσχέδιο που καταργεί νηπιαγωγεία και σχολεία και καταργεί θέσει εκπαιδευτικών. Επίσης θα έλεγε ότι θέλει νοσοκομεία και γηροκομεία, να μη πληρώσουμε τα δημόσια χρέη, να δουλεύει λιγότερο και όχι 12 ώρες, να μην είναι ο βασικός μισθός 500 ευρώ.
Κάθε επαναστατική οργάνωση πρέπει να αφουγκράζεται την κοινωνία και ιδιαίτερα με τα πιο καταπιεσμένα κομμάτια. Στην σημερινή τραγική κοινωνική κατάσταση δεν πιστεύω ότι οι γυναίκες θα έβαζαν αιτήματα π.χ. για την οικογένεια με τον ίδιο τρόπο που τα βάζουν οι επαναστατικές οργανώσεις. Υπάρχουν ζητήματα επιβίωσης, πως γίνεται να τεθούν θέματα που αφορούν την οικογένεια; Τώρα η συζήτηση και η πράξη πρέπει να στραφεί στην οργάνωση γυναικείων επιτροπών αντίστασης.
Ο καπιταλισμός δημιουργεί συνεχώς διαιρέσεις. Το να δημιουργηθεί ένα επαναστατικό κόμμα γυναικών είναι ακόμα μία διαίρεση. Όταν λέμε αυτόνομο εμείς εννοούμε: κάθε σωματείο θα βάλει ζητήματα που αφορούν τις γυναίκες; Θα βοηθήσει τις γυναίκες να κάνουν συνδικαλισμό και να οργανώνεται πολιτικά; Το ότι μπαίνουν αιτήματα από επαναστατικές οργανώσεις δε σημαίνει ότι αυτά γίνονται αποδεκτά από τις ίδιες τις γυναίκες, όμως πρέπει να βρούμε τον τρόπο να επικοινωνούμε.
Με ποιον τρόπο θα μπορούσε να ξεκινήσει η γυναικεία χειραφέτηση από τις μη δυτικές κοινωνίες δεδομένου ότι προϋποθέσεις όπως αυτές που αναφέρει η Μίτσελ όπως δομές για την φροντίδα των παιδιών, μέτρα αντισύλληψης και άλλες οικονομικές και κοινωνικές δομές απουσιάζουν;
Α. Θεοδώρογλου: Κινήματα υπάρχουν και σε μουσουλμανικές και σε μη δυτικές χώρες, όπως και κινήματα μη δυτικών σε δυτικά περιβάλλοντα. Δεν μπορώ να θέσω εγώ τις προϋποθέσεις για το πώς θα κάνει τον αγώνα της η μουσουλμάνα φεμινίστρια. Αυτό που μπορώ να κάνω είναι αλληλεγγύη καθώς και αυτό που προαναφέρθηκε δηλαδή να ακούμε τι έχουν να μας πουν οι άλλοι.
Φωτεινή, στη διπλή υπαγωγή που περιέγραψες για την πατριαρχία θα προσέθετες την υπαγωγή του άνδρα στην πατριαρχία; Επίσης ποια είναι η σχέση του καπιταλισμού και της πατριαρχίας δεδομένου ότι ο καπιταλισμός ξεκίνησε ως μια εξέγερση ενάντια στην πατριαρχία; Σήμερα η πατριαρχία είναι υπόλειμμα από το παρελθόν που δεν έχει καταφέρει ο καπιταλισμός να εξαλείψει ή η πατριαρχία είναι σήμερα κάτι ριζικά νέο που έχει να κάνει με τον τρόπο που το κεφάλαιο κυριαρχεί πάνω στην κοινωνία και συνεπώς ο αγώνας εναντίον της πρέπει να θίξει το κεφάλαιο σαν κοινωνική κατηγορία;
Φωτεινή Τσιμπιρίδου: Η υπαγωγή περιλαμβάνει και την υπαγωγή των ανδρών. Δεν το τόνισα αρκετά, γιατί συνήθως όταν μιλάμε για το γυναικείο ζήτημα επικεντρωνόμαστε στις γυναίκες. Σε κάθε ιστορική περίοδο και σε κάθε παράδειγμα πρέπει να μελετάμε πως και με ποιους τρόπους δημιουργούνται αυτές οι σχέσεις οικειότητας και απόκρυψης της πατριαρχίας και επιπρόσθετα το πώς «κάθεται» κάθε φορά σε αυτές τις παραδοσιακές κοινότητες πατριαρχίας το κράτος αναπαράγοντας τις δικές του κρατικές πατριαρχίες. Η ταινία που προανέφερα το “Pride” έδειχνε το πώς διαφορετικές κατηγορίες ακτιβιστών, οι ανθρακωρύχοι από τη μία και οι τρανς-γκέυ-λεσβιακές κοινότητες μπορούν να ξεπεράσουν το ταμπού της συμπόρευσης και να αγωνιστούν από κοινού για το δικαίωμα στην εργασία, στην αλληλεγγύη. Ο ρόλος της αναπαραγωγή της ζωής από μεριάς των γυναικών ως όλον πρέπει να μας παραδειγματίσουν για να επεκτείνουμε αυτή την έννοια της κυριαρχίας και της αναπαραγωγής και στις άλλες μειονοτικές καταστάσεις. Πιστεύω ότι το αντίθετο από αυτό που λέει η Μαργαρίτα θα πρέπει να συμβεί: η αμηχανία να μιλήσουμε για το γυναικείο ζήτημα σε διάφορες αριστερές οργανώσεις δηλώνει ότι τέτοιου είδους ζητήματα δεν τα έχουν επεξεργαστεί σε ικανοποιητικό βαθμό. Το να μη μιλάμε για το γυναικείο ζήτημα επειδή τώρα προέχει να μιλάμε για την κρίση δηλώνει την υποβάθμιση του γυναικείου ζητήματος σε ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας.
Ο Άντονυ Γκίντενς στο βιβλίο του «η μεταμόρφωση της οικειότητας» αναφέρει ότι τα τελευταία χρόνια ζούμε μία από τις μεγαλύτερες σιωπηλές επαναστάσεις των 5000 τελευταίων χρόνων, αυτή των γυναικών. Η επανάσταση αυτή σύμφωνά με τον Γκίντενς έχεις ως πυρήνα της τη μεταμόρφωση της σεξουαλικότητας, δηλαδή την αποδέσμευση της σεξουαλικής πράξης από την αναπαραγωγή αλλά και τη διεκδίκηση και ικανοποίηση της σεξουαλικής επιθυμίας από μεριάς των γυναικών.
Ένα δεύτερο σχόλιο που ήθελα να κάνω είναι ότι αν θέλουμε σήμερα να μιλάμε για πατριαρχία ίσως θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι υπάρχει μια ριζική διαφορά του καπιταλισμού ως το 1950 και του καπιταλισμού σήμερα. Περίπου μέχρι τα μέσα του προηγούμενου αιώνα ο καπιταλισμός στηριζόταν στην αναβολή της απόλαυσης ενώ ο καπιταλισμός στη σύγχρονη εποχή έχει την επιταγή «απόλαυσέ το». Ένα διαφωτιστικό παράδειγμα: μία σοβιετική ταινία το 1949 στη Σοβιετική Ένωση απεικονίζει το Στάλιν σαν μεγάλο πατέρα και από κάτω τους άνδρες εργάτες να πολεμούν. Το μήνυμα είναι σαφές: θα έρθουν καλύτερες μέρες όμως τώρα υπάρχει ανάγκη για αύξηση της παραγωγής και πόλεμο. Στο gay parade που διοργανώθηκε πρόσφατα παρακολούθησα το λόγο μίας ομιλήτριας στο βήμα « Θα μπορούσαμε να κρατήσουμε ενός λεπτού σιγή για τα θύματα της τρομοκρατικής επίθεσης στην Αμερική αλλά δεν μας ταιριάζει, για αυτό λοιπόν ας χειροκροτήσουμε!».
Α. Θεοδώρογλου: Σε σχέση με την αποδοχή και τις ορατότητες των ομοφυλοφίλων, τρανς και άλλων ατόμων: υπάρχει μία παγίδα που ονομάζεται ομοκανονικότητα δηλαδή ζητήματα γκέυ ή λεσβιών γίνονται ορατά αλλά απολιτικοποιούνται, αφού δεν αμβισβητούνται σχέσεις ταξικού προνομίου, φυλετικού προνομίου. Επίσης πέρα από το δίπολο ομοφυλοφιλία-ετεροφυλία υπάρχουν και άτομα που δεν εντάσσονται σε κάποια από αυτές τις κατηγορίες όπως τρανς ή ιντερσέξ άτομα. Συνεπώς και λόγω των πολλών διασπάσεων πρέπει και εμείς οι ίδιοι να κάνουμε κριτική εντός της κοινότητας και να θέτουμε τα παραπάνω ζητήματα. Δεν είναι μόνο η σεξουαλικότητα η οποία μπορεί να μας ενώσει.
Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες ήταν αποδεκτή στους πανεπιστημιακούς κύκλους η άποψη ότι πριν τη πατριαρχία υπήρχε ένα άλλο είδος κοινωνικής οργάνωσης με τη γυναίκα στο επίκεντρο και υποστήριζε την ισότητα ανάμεσα στα φύλα και στα μέλη της κοινότητας. Τις τελευταίες δεκαετίες υπήρξε μία αμφισβήτηση αυτής της άποψης λόγω της ανεπάρκειας ιστορικών στοιχείων για αυτό. Θα ήθελα την άποψή σας για αυτό. Υπήρξε αυτή η περίοδος και αν ναι πως συνέβη η μετάλλαξη;
Φωτεινή Τσιμπιρίδου: Οι ανθρωπολόγοι έχουμε καταλήξει ότι η μητριαρχία δεν υπήρξε ποτέ μία κοινωνία ιδανική. Ακόμα και στις κοινωνίες όπου είχαμε εξισωτικές τάσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών πάντα υπήρξε ένα μικρό προβάδισμα υπέρ των ανδρών. Το γεγονός ότι η κοινωνία οδεύει από πιο εξισωτικές σε πιο πατριαρχικές κοινωνίες έχει αποσιωπηθεί και είναι αρνητικό. Αν κανείς μελετήσει τον οικονομικό τύπο συστημάτων πριν τον καπιταλισμό (κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών – κατά φυλές- κοινωνίες αρχηγίες- σύγχρονες κοινωνίες), όσο προχωράμε από το ένα στάδιο στο άλλο τόσο η ισότητα μεταξύ ανδρών γυναικών στενεύει εις βάρος των γυναικών. Αυτή η διαπίστωση είναι πολύ σημαντική για το πώς θα χρησιμοποιήσουμε αυτή την πρότερη ισότητα.
Με αφορμή τον πόλεμο στη Συρία, στην Ροτζάβα υπάρχει το μόνο στον κόσμο αποκλειστικά γυναικείο αντάρτικο, το οποίο ταυτόχρονα πίεσε σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο για να επικρατήσει η οργάνωση στη βάση της άμεσης δημοκρατίας, στην βάση των λαϊκών συνελεύσεων, της ισότιμης συμμετοχής κατά 50% από άνδρες και γυναίκες, της δημιουργίας μικτών πολιτοφυλακών. Αυτό είναι ένα παράδειγμα για την τοποθέτηση του γυναικείου ζητήματος σαν κεντρικό ζήτημα και πως αυτό οδηγεί στις πολιτικές δομές που προανέφερα. Αν αυτό αποτελεί ένα παράδειγμα γιατί δεν αναφέρεται;
Φωτεινή Τσιμπιρίδου: Θα πρέπει να δούμε τις καταβολές αυτού του κινήματος στο οποίο αναφέρεσαι. Πρώτα και κύρια το νέο είδος φεμινιστικής κινηματικής δράσης που ξεκινάει στην Τουρκία τη δεκαετία του 1980, αφού το παλιό είδος έχει υποστεί τεράστια δίωξη. Επίσης το γεγονός ότι οι Κούρδοι έχουν διεθνείς διασυνδέσεις και μεταφέρουν πολιτική εμπειρία από το εξωτερικό και τέλος η σύνδεση και επιρροή του κινήματος των Ζαπατίστας.
Μαργαρίτα Κουταλάκη: Το παράδειγμα αυτό αποτελεί απόδειξη τη δύναμη της αυτοοργάνωσης και της μη αποδοχής από τη μεριά των γυναικών του ρόλου που τους έχει ανατεθεί. Οι γυναίκες μπορούν να αποτελέσουν πρωτοπορία και να παλέψουν για αιτήματα όπως αλλαγή της κοινωνίας. Αποτελούν σίγουρα παράδειγμα προς μίμηση και παρακαταθήκη για τις κοινωνίες σε όλο τον κόσμο. Ζούμε σε μια εποχή πολέμων και επαναστάσεων.
Από τον τρόπο που μίλησαν οι ομιλήτριες μένει εντελώς θολός ο τρόπος της πολιτικής κατεύθυνσης που θα πάρουν τα διάφορα αιτήματα και διεκδικήσεις. Η περιγραφή του τρόπου που δομούνται οι ταυτότητες, ο τρόπος αυτοκατανόησης των ομοφυλοφίλων τον 20ο αιώνα και οι νέες μορφές συνείδησης που έρχονται να προστεθούν στις παραδοσιακές μορφές του εργατικού κινήματος παραπέμπουν σε κάποια συγκεκριμένη πολιτική μορφή; Ποια πολιτική μορφή είναι εγγύτερα σε αγώνες των ομοφυλοφίλων, τρανς κτλ; Είναι η άμεση δημοκρατία; Επίσης το πολιτικό κόμμα αποκλείεται ως μια ντε φάκτο αυταρχική μορφή; Πως γίνεται η μεταφορά της πολιτικής εμπειρίας εντός των ατόμων και των ομάδων χωρίς μια πολιτική οργάνωση;
Α. Θεοδώρογλου: Μέσα από αυτοοργανωτικές δομές μπορούν τέτοιες συνειδήσεις να λειτουργήσουν και να ενεργοποιηθούν και όχι μέσα από κόμματα. Αν μείνουν χωρίς πολιτική οργάνωση οδηγούμαστε σε όχι τόσο ευχάριστες πολιτικές αφομοιώσεις.
Φωτεινή Τσιμπιρίδου: Για να απαντήσω θα πρέπει να αντιστρέψω το ερώτημα, γιατί θεωρείς ότι αυτό που υποστηρίζεις είναι πολιτική και όχι αυτό που υποστηρίζουμε εμείς; Με την αντιστροφή του παραδείγματος θέτουμε ερωτήματα όπως πως ασκείται η πολιτική. Στην πράξη φαίνεται πως διαμορφώνεται μία νέα πολιτική η οποία κρατάει επιλεκτικά από το παρελθόν, εμπλουτίζεται. Η πολιτική στην οποία αναφέρεσαι, αυτή δηλαδή του μοντερνισμού, η οποία αφορά τα δικαιώματα και τις διεκδικήσεις και αποκλείει για παράδειγμα το συναίσθημα. Όμως όλο και περισσότερο διαπιστώνεται στην πράξη φαίνεται ότι δεν μπορούμε να δράσουμε ορμώμενοι από τον ορθό λόγο. Αυτό που χρειάζεται είναι να υπάρχει μία ανοικτότητα και όχι ταμπού μεταξύ των κινημάτων.
Τι σημαίνει διαθεματικότητα και πως αυτή η έννοια διαφοροποιείται από το παρελθόν; Σε κινήματα για παράδειγμα όπως το σοσιαλιστικό γυναίκες, ομοφυλόφιλοι, τρανς συμμετείχαν χωρίς να αυτοπροσδιορίζονται κάπως συγκεκριμένα πέρα από το ότι ήταν σοσιαλιστές.
Α. Θεοδώρογλου: Παλιότερα κινήματα όντως αντιμετώπιζαν τα διάφορα ζητήματα πέραν του κεντρικού της ταξικής επανάστασης ως επιμέρους παραμέτρους οι οποίες πρέπει να ληφθούν υπόψιν ενώ όταν μιλάμε για διαθεματικότητα εννοούμε μία κατάσταση στην οποία λαμβάνουμε υπόψιν με ίσο τρόπο τα ζητήματα. Το ένα ζήτημα παραπέμπει στο άλλο δηλαδή η ταξική καταπίεση από μόνη της δεν λειτουργεί χωρίς την έμφυλη καταπίεση τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο δικτύων.
Συμμετέχω από θέση αρχής στο gay parade και το θεωρώ πολύ θετικό που γίνεται. Η εμπορευματοποίηση ήταν εμφανής στο gay parade, για παράδειγμα μοίραζαν περιοδικά που απευθύνονταν με διαφημίσεις σε αυτό το κοινό. Υπάρχει κριτική μέσα στο ομοφυλόφιλο κίνημα για αυτά τα φαινόμενα;
Α. Θεοδώρογλου: Βασική ερώτηση. Όταν λέμε pride δεν εννοούμε μόνο γκέυ και λεσβίες αλλά μία κοινότητα που αποτελείται από διάφορους έμφυλους προσανατολισμούς. Τα pride οργανώνονται με θεσμικό τρόπο, υπάρχουν για να ικανοποιήσουν κάποιες νόρμες σε σχέση με τα μη ετεροφυλόφιλα υποκείμενα. Έτσι πολλές φορές αποσιωπούνται ζητήματα που σχετίζονται με προσανατολισμούς πέραν από των γκέυ ανδρών και γυναικών. Πάνω σε αυτό υπάρχει κριτική: η queer κριτική. Επίσης υπάρχει κριτική και στην εμπορευματοποίηση της όλης κατάστασης και στον πραγματισμό που υπάρχει μέσα στις θεσμικές προσεγγίσεις του ζητήματος της σεξουαλικότητας δηλαδή ότι αυτό που μας ενδιαφέρει είναι μόνο μία ικανοποίηση σε επίπεδο δικαιωμάτων και τίποτα παραπάνω.
9/5/2016- στέκι Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ.
Σκεπτικό και ερωτήσεις
Η συνέχιση των πολιτικών λιτότητας, η (επαν-)εκλογή του ΣΥΡΙΖΑ και η κατάληξη των διαπραγματεύσεων με τους “θεσμούς” έφερε με ακόμα μεγαλύτερη οξύτητα στο προσκήνιο τη στάση της Αριστεράς απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Πολύ σχηματικά, για κάποια τμήματα της Αριστεράς, η ΕΕ αποτελεί εγγενώς εκμεταλλευτικό και αντιδημοκρατικό μηχανισμό επιβολής των ισχυρών εθνών και τάξεων επί των αδυνάτων, ενώ για κάποια άλλα τμήματα, δυνητικά προοδευτικό διεθνιστικό ανάχωμα στους εθνικούς ανταγωνισμούς και την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (παρότι προς το παρόν αναγνωρίζουν τον συντηρητικό και αντιδραστικό χαρακτήρα της). Για τα πρώτα, η ΕΕ είναι ένα όχημα εδραίωσης των νεοφιλελεύθερων πολιτικών ή ιμπεριαλιστικών συμφερόντων, ενώ για τα δεύτερα, μόνο σε επίπεδο ΕΕ μπορεί δυνητικά να ανατραπεί ο νεοφιλελευθερισμός και να περιοριστούν οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί. Όπως είναι σαφές, οι σχετικές τοποθετήσεις καθορίζουν αποφασιστικά το πεδίο της πολιτικής πρακτικής και την επιλογή για παραμονή ή έξοδο από την ΕΕ. Εξίσου σχηματικά μπορούμε να πούμε το εξής: για τους μεν, η ΕΕ δεν μεταρρυθμίζεται, συνεπώς κάθε αριστερή πολιτική εντός της είναι καταδικασμένη να αποτύχει· για τους δε, μια ενδεχομένως πετυχημένη πολιτική πρακτική της Αριστεράς σε ευρωπαϊκό επίπεδο μπορεί να αλλάξει την κατεύθυνση και τον χαρακτήρα της ΕΕ.
Από την άλλη πλευρά, βλέπουμε ότι η Δεξιά δεν εξαντλείται σε μία στήριξη της ΕΕ, αλλά τμήματά της, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, στέκονται ολοένα και πιο κριτικά απέναντί της. Το κύμα του δεξιού ευρωσκεπτικισμού αφορά κυρίως την ανασύσταση της εθνικής κυριαρχίας των κρατών και τη διατήρηση της πολιτικής τους αυτοτέλειας, συχνά με ακροδεξιές κορόνες και ξενοφοβική ρητορική.
Στο πλαίσιο της παραπάνω προβληματικής, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε την “προσφυγική κρίση” με τη μαζική μετακίνηση ανθρώπων προς αναζήτηση ασφάλειας και καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Η “Ευρώπη Φρούριο” αποτελεί την κωδικοποίηση της στάσης και της κριτικής προς την ΕΕ, η οποία σε μεγάλο βαθμό υποστηρίζει μια πολιτική κλειστών συνόρων στο όνομα της κοινωνικής σταθερότητας. Όσο κι αν φαίνεται να δικαιώνεται η γραμμή ανάλυσης όσων υποστηρίζουν την έξοδο από την ΕΕ, υπάρχουν ακόμα πολλοί που υποστηρίζουν ότι μια αποτελεσματική αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος μπορεί να συμβεί μέσα από μια αλλαγή κατεύθυνσης της ίδιας της ΕΕ.
Τέλος, σε όλα τα προηγούμενα προστίθεται το δημοψήφισμα του Ιουνίου στη Μ. Βρετανία σχετικά με την παραμονή ή την έξοδο της χώρας από την ΕΕ, το αποκαλούμενο Brexit. Η στάση της βρετανικής Αριστεράς δεν είναι επίσης ομόφωνη, καθώς διατύπωνονται επιχειρήματα υπέρ του “ναι”, του “όχι” αλλά και της αποχής. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η γνωστότερη περίπτωση δεξιού ευρωσκεπτικισμού (πέρα απ’ τη Λεπέν) προέρχεται από τη Μ. Βρετανία με το UKIP του Νάιτζελ.
Μπορούμε συνεπώς ή όχι, και με ποια κριτήρια, να διακρίνουμε μεταξύ αριστερής και δεξιάς εναντίωσης στην ΕΕ, αλλά και μεταξύ αριστερής και δεξιάς υποστήριξής της;
Περαιτέρω, η ΕΕ αποτελεί μόρφωμα που κρατείται τεχνητά στη ζωή ή αποτελεί, καλώς ή κακώς, πραγματικότητα την οποία δεν μπορούμε να αγνοήσουμε; Υπάρχει μία ευρωπαϊκή εργατική τάξη ή η ταυτότητά της παραμένει εθνική; Ποιο πρέπει να είναι το σημείο αφετηρίας της Αριστεράς, το εθνικό ή το ευρωπαϊκό;
Ο καπιταλισμός προωθεί την ευρωπαϊκή ενοποίηση ή την αναστέλλει; Μπορούμε να διακρίνουμε, ή ακόμα και να αποκόψουμε, την οικονομική από την πολιτική ενοποίηση;
Είναι εφικτή, και υπό ποιες προϋποθέσεις, η πραγμάτωση του συνθήματος για τις “Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης”; Αν ναι, υπάρχουν κίνδυνοι στο εγχείρημα αυτό, αν περιχαρακωθεί τόσο από τους ισχυρούς (π.χ. ΗΠΑ) όσο και από τους ανίσχυρους (Ασία, Αφρική, καθώς και τους μετανάστες που προέρχονται απ’ αυτές); Δηλαδή με ποιες προϋποθέσεις μπορεί να αποφευχθεί ένας ευρωπαϊκός σωβινισμός, υπέρ ενός πραγματικού διεθνισμού;
Έχει σημασία η διαφορά μεταξύ ευρωζώνης και ΕΕ ως πολιτικών προβλημάτων; Ή η εναντίωση στο “ευρώ” ταυτίζεται με την εναντίωση στην ΕΕ;”
Ομιλητές
Μιχάλης Μπαρτσίδης: Δρ Φιλοσοφίας
Γιώργος Κρεασίδης: μέλος ΝΑΡ και ΑΝΤΑΡΣΥΑ
Cosmopolitan Communist: μέλος της αόρατης επιτροπής της αντεθνικής προλεταριακής εξέγερσης
Δημοσθένης Παπαδάτος: μέλος συντακτικής ομάδας του RedNotebook
Ακολουθεί η επιμελημένη απομαγνητοφώνηση της εκδήλωσης
Cosmopolitan Communist: Παρατηρώντας τους ριζοσπαστικούς χώρους της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια, βλέπουμε μια έντονη παραγωγή λόγων γύρω από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια πραγματική έκρηξη της ιδεολογίας στο συγκεκριμένο θέμα. Στην εισήγησή μου θα προσπαθήσω να τους καταγράψω, να τους ταξινομήσω και να κάνω μια γενεαλογία τους, όχι για να επιβεβαιώσω την όποια δική μου κλειστή κοσμοθεωρία σε αυτό το ζήτημα, αλλά για να επανεκκινήσω μια διαδικασία κριτικής.
Δεν με ενδιαφέρει μια κριτική ουδέτερη, αντικειμενική και αμερόληπτη, αυτά τα αφήνω στους νεοφιλελεύθερους και στις νεοφιλελεύθερες, στα αυτοαποκαλούμενα ολοκληρωμένα Καρτεσιανά υποκείμενα που φαντασιώνονται ότι διαθέτουν καθαρή θέση για τα πάντα. Ο τρόπος που θέλω να παρέμβω στη συζήτησή μας, έχει μια ξεκάθαρα μεροληπτική και υποκειμενική θέση. Αυτή είναι προλεταριακή, φεμινιστική και αντιεθνιστική με αιχμή την εναντίωση στον εθνικισμό και την πατριαρχία της χώρας που ζω, στον τρόπο που διαμορφώνεται τόσο από τα πάνω όσο κι από τα κάτω.
“Ο εχθρός είναι στην ίδια μας τη χώρα”, είναι η χαρακτηριστική φράση που είπε ο Κάρλ Λίμπνεχ, τη πρωτομαγιά του 1916 στο Βερολίνο μπροστά σε 10.000 διεθνιστές και διεθνίστριες, εργάτες και εργάτριες, που κατέβηκαν σε αντιπολεμικό συλλαλητήριο κόντρα στον Γερμανικό σοσιαλσοβινισμό του SPD. Αυτή ήταν η μόνη φράση που πρόλαβε να πει πριν τον συλλάβει η Γερμανική αστυνομία για την εθνοπροδοτική του προπαγάνδα και ακολουθήσουν ταραχές. Αυτό πρέπει να είναι το σύνθημα που να ορίζει και τη σύγχρονη Κομμουνιστική οπτική.
Επιστρέφοντας στην σημερινή συγκυρία του Ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, ας δούμε τις απόψεις των σημαντικότερων αριστερών ομάδων, στο θέμα.
Θα ξεκινήσω, προσεγγίζοντας τη θέση του σημερινού ΣΥΡΙΖΑ για την ΕΕ, όπως αποτυπώνεται στα προγραμματικά κείμενα διαβούλευσης για την εξωτερική πολιτική. Στα κείμενα αυτά το εθνικό συμφέρον είναι δεσπόζον σημαίνον. Η συμμετοχή της Ελλάδας στην ΕΕ αποτελεί σημαντικό παράγοντα της εξωτερικής της πολιτικής, όσον αφορά το διεθνή της ρόλο και τη διαπραγματευτική της δύναμη, τις διεθνείς οικονομικές τις σχέσεις, τις σχέσεις της με χώρες εκτός ΕΕ και την αντιμετώπιση διεθνών προκλήσεων όπως η διαχείριση των μεταναστευτικών και προσφυγικών κυμάτων.
Αν λοιπόν, η σημερινή πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ είναι να χρησιμοποιεί οικονομικά τους μετανάστες για λογαριασμό του ελληνικού κεφαλαίου και ταυτόχρονα ως εργαλείο γεωπολιτικού εκβιασμού υποβιβάζοντάς τους σε κύματα και ροές, αυτό δεν είναι μια παρέκκλιση, αλλά είναι μια θέση ήδη κωδικοποιημένη με τρόπο ωμό και κομψό στο πρόγραμμά του. Στα ίδια προγραμματικά κείμενα υπογραμμίζεται ότι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν αποτελεί δύναμη ευρωσκεπτικισμού και απορρίπτει την άνοδο του εθνικισμού ως απάντηση στην πολιτική της ΕΕ. Αυτό το αξίωμα συνοδεύεται από μια εκτεταμένη ανάλυση που κατηγορεί την εξωτερική πολιτική της Βόρειας Ευρώπης για την αστάθεια στη Μέση Ανατολή, ενώ μιλάει για ένα νέο ευρωαντλαντικό, ψυχροπολεμικό κλίμα με στόχο τη Ρωσία. Παράλληλα αναλύεται μια ασυμμετρία Βορρά-Νότου, σύμφωνα με την οποία οι Νότιες χώρες είναι αποικίες χρέους του Βορρά. Έχουμε δηλαδή μια αντιιμπεριαλιστική ανάλυση που προσωποποιεί την επέκταση του κεφαλαίου στις πολιτικές των ΗΠΑ, της Γερμανίας και της Αγγλίας, ενώ βλέπει παραδείγματος χάριν άλλες ισχυρές καπιταλιστικές χώρες ως θύματα των ιμπεριαλιστών. Κατ' αυτόν τον τρόπο ερμηνεύει όλους τους ανταγωνισμούς των καπιταλιστικών κρατών του τρίτου κόσμου σαν συνέπεια των δράσεων των μεγάλων δυνάμεων και υποβαθμίζει τις ενδογενείς αντιθέσεις στους εγγύς κυματισμούς.
Ο ΣΥΡΙΖΑ, φαίνεται λοιπόν να γίνεται ο θιασώτης ενός εθνικού οράματος διαμεσολάβησης ανάμεσα στην Ευρώπη, τη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή. Μια τριγωνική πολιτική που παραμένει ο πυρήνας του ελληνικού ιμπεριαλισμού, ακριβώς με τη μορφή της αυτοδύναμης εξωτερικής πολιτικής όπως εγκαινιάστηκε απ' το ΠΑΣΟΚ του '81. Ο βίαιος, εξοντωτικός χαρακτήρας της πολιτικής της δεκαετίας του '90 φάνηκε πολύ πιο άγρια και απροκάλυπτα. Ήταν το ίδιο κράτος, που με όλη του την αστική τάξη στήριξε την ελληνοσερβική φιλία και τη γενοκτονία 8000 Σλάβων στη Βοσνία ενώ την ίδια στιγμή έδωσε γη και ύδωρ στο ΝΑΤΟ στους βομβαρδισμούς του ‘99 για να εξασφαλίσει τα κεφάλαια του. Είναι η ίδια χώρα άλλωστε που χρόνια μόλις πριν, χρησιμοποιούσε τη θέση της στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ για να αποικίσει οικονομικά τη Δημοκρατία της Μακεδονίας με κορύφωση το εμπάργκο που της επέβαλλε το ’94-‘96. Ταυτόχρονα κατάφερνε να κινητοποιήσει τον εθνικό κορμό, μέσω των media, των κομμάτων, των συνδικάτων και της εκκλησίας σε ένα αντιαμερικανικό κίνημα αξιοποιώντας τις αριστερές και ακροδεξιές ιδεολογίες για τις ανάγκες της εξωτερικής του πολιτικής.
Η τριγωνική διπλωματία γενικά απέδωσε οφέλη απτά σε πολλά παραδείγματα, για παράδειγμα, το ελληνικό κεφάλαιο κατάφερε να διατηρήσει προνομιακή θέση στη Σερβία και να συμμετέχει μαζί με το ΝΑΤΟ στη στρατιωτική κατοχή του Κοσόβου.
Η φιλειρηνική πολιτική των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ δεν είναι παρά μια εμβάθυνση της διαχρονικής πολιτικής των ελληνικών think tanks που συνενώνει άκρα δεξιά και πατριωτική αριστερά. Επιδιώκεται μία γεωπολιτική πρόσοδος από την εκμετάλλευση της γεωγραφικής της θέσης μέσα απ' τη διαμεσολάβηση και τους επεκτατικούς στόχους ισχυρότερων καπιταλιστικών κρατών, με τρόπο που να οξύνει παράλληλα τις αντιθέσεις στο εσωτερικό των δεύτερων. Υπάρχει σταθερά άλλωστε τα τελευταία 25 χρόνια επίσης, σε διάφορες μιλιταριστικές δεξαμενές σκέψης στον κρατικό και παρακρατικό μηχανισμό η φαντασίωση για μια στρατηγική συμμαχία των ορθόδοξων κρατών που θα αναπαράγει με σταθερό τρόπο τα συμφέροντα του ελληνικού ιμπεριαλισμού.
Φυσικά, απέναντι στους οπαδούς μιας οποιαδήποτε θεωρίας εξάρτησης, η θέση μου είναι ότι η Ελλάδα δεν εκπροσωπεί κάποια ευρωπαϊκά, ρωσικά ή αμερικανικά, συμφέροντα αλλά ελληνικά.
Επέλεξα να μιλήσω για την ελληνική γεωπολιτική και τη σημασία της ΕΕ σε αυτή για την υποτίμηση της εργατικής τάξης και των μεταναστών-μεταναστριών από την μεριά του ελληνικού κεφαλαίου και όχι να σταθώ σε δίπολα που θεωρώ εύκολα ενσωματώσιμα στη διαλεκτική του εθνικισμού και της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης. Η γεωπολιτική σημασία των διακρατικών συμφωνιών είναι αυτή που κάνει εντέλει τις διάφορες μερίδες του ελληνικού κεφαλαίου και κομμάτια της εργατικής τάξης να υποστηρίζουν την παραμονή στην Ε.Ε.
Ας δούμε όμως πως προσεγγίζουν το θέμα της Ε.Ε. και οι υπόλοιπες αριστερές δυνάμεις.
Η ΛΑΕ κινείται ξεκάθαρα προς την κατεύθυνση της εθνικής παραγωγικής ανασυγκρότησης, σε συνεργασία με τους αναδυόμενους ιμπεριαλισμούς της Ρωσίας και της Κίνας και πλήρη ρήξη με την Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ. Επιδιώκει ένα φθηνό νόμισμα έτσι ώστε να καταστεί η χώρα μία ανταγωνιστική αγροτική και βιομηχανική οικονομία. Στην ουσία αποζητεί μεγαλύτερη υποτίμηση της εργασίας για να σωθεί η παραγωγικότητα και η αξιοποίηση.
Η ΑΝΤΑΡΣΥΑ αποτελεί την πιο ριζοσπαστική εκδοχή αυτού του προγράμματος. Προβάλλει το μοτίβο μιας πιο άμεσης σοσιαλιστικής συσσώρευσης σε μία κρατικοποιημένη συνεταιριστική οικονομία που όμως θα συνεχίσει να λειτουργεί με γνώμονα την παραγωγικότητα και την αξιοποίηση. Το αίτημα για τη συγκρότηση της αυτονομίας του πολιτικού προλεταριάτου δεν αποτελεί καθόλου σημείο εκκίνησης. Έτσι έχουμε μια επανεδαφικοποίηση από το διεθνή ταξικό πόλεμο σε μία εθνική διαχείριση του προβλήματος.
Θέλω επίσης να αναφερθώ στην πιο καιροσκοπική γραμμή που εκφράστηκε εντός του ΣΥΡΙΖΑ από τον κύκλο του Γιάννη Μηλιού. Η άποψη αυτή συμπυκνώνεται στη θέση ότι η ανατίμηση της εργατικής τάξης θα γίνει χωρίς σύγκρουση απέναντι στο ελληνικό κεφάλαιο αλλά μέσω ενός διπλωματικού μηχανισμού παρατεταμένου οικονομικού πολέμου με το εσωτερικό της Ε.Ε. που θα περιλαμβάνει στάση πληρωμών. Όμως χωρίς πραγματική μάχη για την αναγνώριση των αναγκών του διεθνούς προλεταριάτου ενάντια στη μικρή, μεσαία και μεγάλη εργοδοσία κάτι τέτοιο δεν θα είναι παρά η διαιώνιση ενός καθεστώτος έκτακτης ανάγκης όπου η κυβέρνηση θα αποδίδει την υποτίμηση στους ξένους τοκογλύφους και θα υπόσχεται παροχές που δεν θα μπορεί να εκπληρώσει.
Όσον αφορά το ΚΚΕ, η μη συμμετοχή του στις εκδηλώσεις της αντιμνημονιακής εθνικής ενότητας, όπως οι αγανακτισμένοι και το «ΟΧΙ» στο δημοψήφισμα υποτίθεται ότι είναι δείγμα δογματικής εμμονής στη διαρκή επανάσταση και στη μη αποδοχή κάθε είδους ενδιάμεσων δημοκρατικών αιτημάτων. Υπάρχει ακόμα και η σκανδαλολογία ότι το ΚΚΕ είναι υπέρ του ευρώ και της Ε.Ε.
Το ΚΚΕ ωστόσο παραμένει ένα εθνικιστικό κόμμα, πιστό στις αρχές του σοβιετικού μαρξισμού. Καταγγέλει το ΝΑΤΟ ότι υπονομεύει την εθνική ανεξαρτησία και θεωρεί ότι μόνο το δικό του σοσιαλιστικό πρόγραμμα μπορεί να εξασφαλίσει τη ρήξη με την Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ.
Το βασικό ερώτημα κατά τη γνώμη μου είναι πως μπορεί να οργανωθεί ένας διεθνιστικό εσωτερικός εχθρός στις χώρες της Ευρώπης είτε αυτές ανήκουν στην Ε.Ε. είτε όχι. Πως θα αναπτυχθεί καλύτερα η συνεργασία ανάμεσα στις ριζοσπαστικές αντιστάσεις σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό. Είναι προτεραιότητα η ανάδειξη της σύνδεσης ανάμεσα στην έμφυλη, ταξική και φυλετική καταπίεση σε κάθε κοινωνία. Ή σύγκρουση με τον καπιταλισμό και το κράτος είναι αλληλένδετη με την πάλη ενάντια στην πατριαρχία και το ρατσισμό και αντισημιτισμό. Για να είναι πραγματικά αιχμηρή και μη ενσωματώσιμη η συνολική εναντίωση σε αυτά τα συστήματα εξουσίας βασικός όρος για κάθε κίνημα είναι να εναντιώνεται πρώτα και κύρια στο κεφάλαιο και τον ιμπεριαλισμό της δικής του χώρας.
Όταν η συζήτηση μετατοπίζεται από τη συγκρότηση του εσωτερικού εχθρού ενάντια στο ελληνικό κράτος προς μία επαναστατική κατεύθυνση στο ποια θα είναι η εξωτερική του πολιτική, αν δηλαδή θα ασκεί την καπιταλιστική αναδιάρθρωση στα πλαίσια διακρατικών συμφωνιών υπάρχει ένας εκτροχιασμός. Ο εκτροχιασμός αποπροσανατολίζει τις ενστάσεις των από τα κάτω και εγκλωβίζει το ανταγωνιστικό κίνημα σε ένα εθνικό επιβιωτισμό.
Δημοσθένης Παπαδάτος: Θα ξεκινήσω λέγοντας ότι δε νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει αριστερή υποστήριξη στην Ε.Ε. και μάλιστα μετά από την ελληνική εμπειρία.
Όταν αναφερόμαστε στην Ε.Ε. μιλάμε για την Ευρώπη όπως το κεφάλαιο κατάφερε να ενώσει μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ο Λένιν, όταν αναφερόταν στην ανάγκη δημιουργίας των ηνωμένων πολιτειών της Ευρώπης τόνιζε την σημασία του οικονομικού περιεχομένου αυτής της ένωσης: αν το οικονομικό περιεχόμενο είναι ο καπιταλισμός τότε η ένωση θα είναι είτε ανεφάρμοστη είτε αντιδραστική.
Κάποια χρόνια αργότερα ο Χάγιεκ θα πει: «ο διακρατικός φεντεραλισμός είναι το πιο χρήσιμο εργαλείο αν θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι τα ειδικά συμφέροντα (π.χ. τα εργατικά) δε θα επιδρούν στην κρατική πολιτική». Αν δεν υπάρχει δηλαδή ένα κέντρο επί του οποίου μπορούν τα εργατικά κινήματα να ασκήσουν πίεση και επιρροή.
Σύμφωνα με τον Πουλαντζά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής χαρακτηρίζεται από μία διπλή ταυτόχρονη τάση: η πρώτη είναι να αναπαράγεται ο καπιταλισμός σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σχηματισμό (συνήθως ένα έθνος) και η δεύτερη να επεκτείνεται πολύ πέρα από τα όρια αυτού του σχηματισμού.
Οι λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό δεν είναι αντικειμενικοί αλλά εξαρτώνται από μία ορισμένη ισορροπία δυνάμεων σε κάθε ιστορική συγκυρία. Συνεπώς δε νοείται Ε.Ε. χωρίς την ισορροπία που διαμορφώνεται από τους ταξικούς αγώνες σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό.
Η Ε.Ε. πρέπει να κατανοηθεί ως συνισταμένη τριών παραγόντων: 1) η ισορροπία εντός κοινωνικών σχηματισμών-κρατών, οι οποίοι έχουν διαφορετική βαρύτητα ανάλογα με τη χώρα, 2) οι διακρατικοί ανταγωνισμοί μεταξύ άνισων εθνικών στρατηγικών και 3) οι παρεμβάσεις από άλλους υπερεθνικούς θεσμούς όπως η ευρωπαϊκή κεντρική τράπεζα και η Κομισιόν με σκοπό να εξαλείψουν οποιαδήποτε δυνατότητα λαϊκής κυριαρχίας η οποία έχει επιβιώσει σε επίπεδο εθνικού κράτους.
Η ελληνική περίπτωση πρόσφερε πολλά παραδείγματα παρεμβατικότητας των θεσμών προς αυτή την κατεύθυνση, όπως η απόρριψη των ελληνικών ομολόγων λίγες μέρες μετά την άνοδο του Σύριζα, η απόφαση της ευρωπαϊκής τράπεζας να σταματήσει τη χρηματοδότηση των τραπεζών και να επιβάλλει capital controls λίγες μέρες πριν το δημοψήφισμα και η καθυστέρηση στη χρηματοδότηση για το προσφυγικό.
Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια εκρηκτική αντίθεση: από τη μία ο μόνος τρόπος να σκεφτούμε την οποιαδήποτε κοινωνική αλλαγή είναι μέσω κινημάτων και αντινεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων ενώ την ίδια στιγμή έχουμε την εμπειρία ότι τα κινήματα ή οι κυβερνήσεις αυτού του είδους είναι κραδασμοί που η Ε.Ε. μπορεί εύκολα να απορροφήσει και να εξουδετερώσει.
Η δεύτερη αντίφαση είναι ότι για να σκεφτούμε μία πολιτική υπέρ των δυνάμεων εργασίας χρειάζονται βαθμοί νομισματικής κυριαρχίας ενώ την ίδια στιγμή η εμπειρία αποδεικνύει ότι καμιά απόπειρα ανάκτησης εθνικής νομισματικής κυριαρχίας δεν μπορεί να περάσει αδιάφορη από την ίδια την Ε.Ε.
Στο πλαίσιο μιας ευρύτερης συζήτησης σε σχέση με την Ε.Ε. θεωρούμε ότι είναι αναγκαία μια ευρεία συνδιάσκεψη των δυνάμεων της αντιπολιτευόμενης Αριστεράς που αντιλαμβάνονται το ζήτημα της Ε.Ε. ως διαχωριστική γραμμή απέναντι σε άλλες απόψεις. Αυτές οι δυνάμεις οφείλουν να συζητήσουν όχι μόνο τους όρους ανάκτησης της νομισματικής κυριαρχίας αλλά και τους όρους ύπαρξης πέρα από τον καπιταλισμό. Έχει κεφαλαιώδη σημασία η προετοιμασία του πολιτικού υποκειμένου που θα είναι έτοιμο να αναλάβει τη ρήξη. Στα πλαίσια αυτά μπορούμε να σκεφτούμε ότι απέναντι στην ισχύ και στους εκβιασμούς οφείλουμε να αντιτάξουμε ισχύ και όχι επιχειρήματα και προπαγάνδα.
Με όρους λοιπόν πραγματικού σχεδιασμού στρατηγικής και όχι προπαγάνδας το κρίσιμο είναι να δούμε τις προϋποθέσεις για να σκεφτούμε στη χώρα μας αρχικά (αλλά όχι μόνο) τη ζωή μετά τον καπιταλισμό. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως ασκείς έλεγχο στις χρηματικές ροές, στο δημόσιο προϋπολογισμό, στις πιστώσεις, στις εισαγωγές κτλ.
Ένα τέτοιο παράδειγμα δημιουργίας μίας συνθήκης που καλύπτει ανάγκες σε μικροκλίμακα είναι το City Plaza στην Αθήνα.
Μιχάλης Μπαρτσίδης: Η δική μου ανάλυση δεν θα είναι ένας λόγο περί στρατηγικής αλλά για να σκεφτούμε πέρα απ' τη δεδομένη κατάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γι' αυτό θα μπορούσε να έχει ως τίτλο “Η Ευρώπη ως μέθοδος”.
Πλέον γνωρίζουμε όλοι και έχουμε κάνει την απαραίτητη διάκριση μεταξύ Ευρώπης, ευρωπαϊκός χώρος, ευρωπαϊκά ιδεώδη, παράδοση και πολιτική και άλλο Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ΕΕ είναι ο μηχανισμός αυτού του χώρου, στον οποίο μέσα υπάρχουν συγκρούσεις, πολιτικές κλπ.
Θα ήθελα, λοιπόν, να προσεγγίσω το ερώτημα μιας αριστερής πολιτικής όσων αφορά την ΕΕ με αφετηρία δύο γραμμές θέσεων: η πρώτη αφορά το τι είναι μια ολοκλήρωση και η δεύτερη όσων αφορά το θέμα της ισχύος, το οποίο περιλαμβάνεται στην στρατηγική, αλλά εγώ θέλω να το προσεγγίσω με έναν διαφορετικό τρόπο.
Σχετικά με το μοντέλο ολοκλήρωσης: δεν υπήρξε άλλο παράδειγμα εκτός από αυτό στο οποίο ήμασταν μάρτυρες και το οποίο πιθανά να βρίσκεται στο συγκλονιστικό τέλος του. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι ίσως η μοναδική υπαρκτή παγκοσμιοποίηση.
Αντιλαμβάνομαι μια ολοκλήρωση με την έννοια της ενσωμάτωσης, δηλαδή φτιάχνω ένα όλο ενσωματώνοντας μέρη, σε δύο επίπεδα. Πρώτον ως μία πλειάδα σχέσεων σε ένα οριζόντιο επίπεδο όπου αναπτύσσονται σχέσεις μεταξύ των μελών (μέλη κράτη εντός της ΕΕ). Τα άτομα, οι ομάδες, οι τάξεις που υπάρχουν στο οριζόντιο επίπεδο βρίσκονται σε μια μη γραμμική σχέση, επιδρούν ο καθένας στον τρόπο του άλλου και όχι στην άμεση επίδραση στον χαρακτήρα. Συνεπώς είναι μια δικτυακή λειτουργία όπου όλες οι δράσεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Δεύτερον στον κάθετο άξονα, ο σχηματισμός ενός όλου, υπάρχουν πράγματι περιπτώσεις όπου το όλο φτιάχνεται με τρόπο κλειστό, σύμφωνα με τον τύπο του οργανικού όλου όπου τα μέρη του είναι όλα μέρη ενός συστήματος, χωρίς να έχει δυνατότητες να ανασχηματιστεί σε νέες μορφές. Η ολοκλήρωση και συγκεκριμένα η ΕΕ, έχει αυτό το χαρακτηριστικό.
Αυτό είναι μια αναδιατύπωση της παλιάς μαρξιστικής θέσης, ότι μπορεί να υπάρξει μια συμπύκνωση της ταξικής πάλης στην Ελλάδα και τα αποτελέσματα της να είναι πολύ πιο αδύναμα απ' ότι στην Ισπανία, στην Πορτογαλία ή στη Γερμανία. Υπάρχει δηλαδή, όχι απλώς η ανισότητα στα αποτελέσματα των δράσεων και των σχέσεων αλλά και το γεγονός ότι μπορεί να υπάρχουν ολοκληρώσεις ή να δημιουργούνται συνέχεια μορφές σε ένα μέρος και αυτό που είναι σήμερα μέρος να είναι αργότερα όλον.
Επομένως το όλον διαλύεται, φτιάχνεται, καταστρέφεται και ξαναδημιουργείται. Αυτή η παρατήρηση είναι πάρα πολύ σημαντική, γιατί αυτό στο οποίο εγώ θα ήθελα να κάνω κριτική είναι η λογική του απόλυτου τέλους της ΕΕ και του ευρωπαϊκού χώρου. Νομίζω ότι αυτή είναι μια μη υλιστική τοποθέτηση και θέση και αν θέλουμε να αποφύγουμε τέτοιες αντιλήψεις απόλυτης αποδυνάμωσης του κράτους, των μαζών και των υποκειμένων και καταστροφή (που κατά τη γνώμη μου είναι το χαρακτηριστικό που κυριαρχεί στους λόγους μετά την ελληνική εμπειρία) νομίζω ότι αυτό πρέπει να αποφευχθεί και για να αποφευχθεί πρέπει να συλλάβουμε την ένωση σαν ανοιχτή ολοκλήρωση τόσο σε οριζόντιο όσο και σε κάθετο επίπεδο.
Υπάρχει μια πολύ μεγάλη παράδοση στο μαρξισμό, η οποία κατά τη γνώμη μου έχει πάρα πολύ μεγάλο πλούτο αλλά αυτή τη στιγμή θέτει ορισμένα εμπόδια στο να μπορέσουμε να συλλάβουμε τις σημερινές εξελίξεις. Δεν υπάρχει μαρξιστής που να μην αντιλαμβάνεται την έννοια της ισχύος με τον παραδοσιακό λενινιστικό τρόπο που υπονοούσε και το απόσπασμα που διάβασε και ο Δημοσθένης: ότι η ισχύς είναι μια απλή επιβολή ενός μέρους απέναντι σε ένα άλλο. Το μοντέλο το οποίο εγώ θα ήθελα να προτείνω είναι της σύνθετης ισχύος. Και νομίζω ότι μόνο μέσα από ένα μοντέλο ολοκλήρωσης μπορούμε να σκεφτούμε ένα τέτοιο μοντέλο.
Δε θα είχα καμιά αντίρρηση να αποδεχτώ το τι συμβαίνει στο επίπεδο του κράτους, με όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως. Θα μπορούμε να ορίσουμε το ευρωπαϊκό κράτος ως το σύνολο των τυπικών και άτυπων μορφών, όπως είναι η Κομισιόν, το Eurogroup κτλ. που «φτιάχνουν» το ευρωπαϊκό κράτος που λειτουργεί με τον αυταρχικό-εξαναγκαστικό τρόπο που ήδη περιγράφηκε . Πρόκειται για μια νέα μορφή κυριαρχίας που κατά τη γνώμη μου είναι δείκτης αδυναμίας, των κυρίαρχων τάξεων και του νεοφιλελευθερισμού. Η κρίση ηγεμονίας που υπάρχει δεν θα έχει καμία σημασία αν δεν φανταστούμε και δεν δεχτούμε ότι εκτός απ' αυτήν την δομή, δηλαδή τη βαθμίδα του κυρίαρχου ευρωπαϊκού κράτους, υπάρχει μέσα στον ίδιο χώρο, τον ευρωπαϊκό και η βαθμίδα των από τα κάτω, δηλαδή των κινήσεων των πολιτών, των μαζών, των κινημάτων. Αυτή όμως είναι μια βαθμίδα για την οποία δεν μπορούμε να μιλήσουμε με τον ίδιο τρόπο σε ότι αφορά το θέμα της ισχύος. Στο κράτος έχουμε Gewalt (λειτουργία), αλλά από τα κάτω έχουμε puissance δηλαδή ισχύς. Αυτό είναι το όριο του μαρξισμού, όσων αφορά την έννοια της ισχύος και της εξουσίας. Πρέπει να επαναφέρουμε μια διαλεκτική σχέση της ισχύος και της κρατικής εξουσίας για να μπορέσουμε να είμαστε κάπως πιο ρεαλιστές και ίσως πιο αισιόδοξοι.
Με αυτή την έννοια πρέπει πάντοτε να φανταζόμαστε την αντίδραση στον ευρωπαϊκό χώρο, ότι δηλαδή υπάρχει μια διαπάλη στο εσωτερικό αυτού του χώρου. Για μένα δεν υπάρχει έξω, διότι τα χαρακτηριστικά των ολοκληρώσεων που σας περιέγραψα νωρίτερα και ειδικότερα ότι μέσα στην ολοκλήρωση έχουμε έναν ενιαίο χώρο στον οποίο συνυπάρχουν δύο αντίθετες δυνάμεις, σημαίνει ότι ότι παίζεται είναι στο εσωτερικό αυτού του χώρου. Συνεπώς δεν μπορώ να εγκαλούμαι ως υποκείμενο, ηθικά, και να απαντήσω ναι ή όχι στην ΕΕ ούτε σήμερα ούτε τη δεκαετία του '80 η Ελλάδα έγινε μέλος σε αυτό το μηχανισμό. Δεν μπορώ να θεωρήσω ότι είναι παραγωγική η απλή αυτή απάντηση, διότι έτσι σημαίνει ότι εγκαλούμαι να απαντήσω σχεδόν ηθικολογικά, σε μια ερώτηση που μου επιβάλλει κάποιος άλλος ισχυρότερος από εμένα.
Αυτό η διαπίστωση μου δίνει ίσως το δικαίωμα να απαντήσω στα ερωτήματα που μου θέτετε με έναν τρόπο πλάγιο και διαγώνιο. Με αυτή την έννοια η βασική μου τοποθέτηση που εισάγω είναι μέσα και εναντίον. Δεν υπάρχει έξω από μια ολοκλήρωση. Αυτό δεν σημαίνει πειθαναγκασμό ή υποταγή. Αλλά ό,τι έχουμε να παλέψουμε, ότι έχουμε να αντισταθούμε και να επινοήσουμε πολιτική, βρίσκεται μέσα σε αυτόν τον ενιαίο χώρο, μαζί με όλα τα κινήματα και τις μορφές της ταξικής πάλης, εναντίων αυτού του αυταρχικού και βάναυσου μηχανισμού.
Θα ήθελα, τώρα, να εισάγω την εξής παρατήρηση όσων αφορά τη σκέψη πέρα απ' την ΕΕ. Η ΕΕ είναι προϊόν του Β' Παγκοσμίου πολέμου και αυτό προέκυψε από τις συμφωνίες που υπήρξαν από το '45, '47 μέχρι και το '57. Οι μεταπολεμικές ισορροπίες καθόρισαν τον τρόπο ίδρυσης της ΕΕ. Το '89, με τη πτώση του τοίχους υπήρξε μια επιβεβαίωση του οράματος της ολοκλήρωσης και ταυτοχρόνως η αρχή μιας καταστροφικής διαχείρισης με τη γνωστή νεοφιλελεύθερη διαμόρφωση που ακολούθησε και επιβεβαιώθηκε με το Μάαστριχτ. Το 2008 ήταν το τρίτο κομβικό στοιχείο ιστορικά, η εμφάνιση της οικονομικής κρίσης και η περιπλοκή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με αφορμή την οικονομική κρίση, στο ειδικό σημείο που λέγεται Ελλάδα. Όλες οι αντιφάσεις της συμπυκνώθηκαν εκεί.
Μετά την οικονομική κρίση του 2008, η ΕΕ με τον νεοφιλελεύθερο τρόπο που διαμορφώνονταν άρχισε να προσεγγίζει ένα σημείο μη αντιστροφής. Αυτή όμως η ιστορική αναδρομή, μας δείχνει ότι παρά τη γενική εντύπωση, ότι μετά τη πτώση του κομμουνισμού ο κόσμος κατευθυνόταν προς ένα παγκόσμιο σύστημα με πλοηγό την αγορά, η οικονομική κρίση του 2008 επαναφέρει τα έθνη-κράτη ως καθοριστικούς παράγοντες της διεθνούς πολιτικής. Είναι η επιστροφή του γεωπολιτικού ανταγωνισμού στην Ευρώπη; Η ενίσχυση των διμερών σχέσεων; Αυτές οι σχέσεις έχουν αρχίσει να παρακάμπτουν τις μεταπολεμικές πολυμερείς δομές, όπως η Ατλαντική συμμαχία, που υπήρχα για πάνω από έξι δεκαετίες και οργάνωναν τις Ευρωπαϊκές πολιτικές. Η επιστροφή της Κίνας, οι δημοσιονομικές κρίσεις και γενικά η μετάβαση από τη γεωπολιτική στη γεωστρατηγική είναι επίσης σημαντική. Για μένα όμως αυτό το σημείο της γεωστρατηγικής που χρησιμοποίησε και ο σύντροφος Τόνι, δεν είναι πρόσφορο έδαφος για να σκεφτούμε τι υπάρχει μετά την ΕΕ σε μια συνεχή εναλλαγή των ολοκληρώσεων.
Το βασικό πρόβλημα και αντίφαση σήμερα, είναι ότι ενώ παραμένουν τα προβλήματα πολύπλοκα, αναδεικνύεται μια σκέψη που αναζητεί την απλότητα και την απλοϊκότητα. Και σ' αυτό ανταποκρίνεται η παράσταση ότι στις μέρες μας τα πράγματα με τη γεωστρατηγική ή τη γεωπολιτική είναι ένας ανταγωνισμός εθνών κρατών. Νομίζω ότι η εξήγηση αυτής της περιπλοκότητας με μια απλοϊκότητα, είναι που πρέπει να ξεπεράσουμε. Και εδώ είναι το πρόβλημα της ΕΕ και κάθε ολοκλήρωσης, ότι γίνεται η παγκοσμιοποίηση και η Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση χωρίς να υπάρχει ένα όραμα. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν η μόνη που διέπονταν παλιότερα απ' ένα όραμα κανονικοποίησης και πειθαρχίας, δηλαδή συγκρότησης των υποκειμένων.
Πρέπει κατά τη γνώμη μου να υπάρχει πάντα μια υπερκείμενη βαθμίδα αναφοράς, ένας κοινός ορίζοντας προσανατολισμού και κατασκευής παραστάσεων. Μια βαθμίδα φαντασίας στην οποία όλα όσα συμβαίνουν, οι αλληλεπιδράσεις σε οριζόντιο επίπεδο, να επιτρέπουν μια ισορροπία στην διαδικασία συγκρότησης και διάλυσης των υποκειμένων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι πάντοτε απαραίτητη μια ολοκλήρωση.
Συνεπώς το θέμα της ολοκλήρωσης είναι η ιστορική απάντηση στο θέμα ότι για να προχωρήσουμε πρέπει να έχουμε μια κοινή παράσταση σε μια δεδομένη εποχή. Με αυτή την έννοια δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει τέλος μιας ολοκλήρωσης ή αν υπάρχει, σχετίζεται απλά με την έννοια της επανέναρξης της και του ανασχηματισμού της. Η τελική θέση είναι ότι το πλεονέκτημα μια ολοκλήρωσης, εκτός απ' τα προηγούμενα, είναι ότι κινούμαστε στο διεθνικό πεδίο και όχι στο εθνικό. Το σημείο που αναπτύσσονται οι ταξικοί αγώνες και έχουν καλύτερη τύχη, αλλά και ο τόπος του κομμουνισμού δεν είναι το έθνος, ούτε το διεθνές πεδίο. Είναι το ανάμεσα στα κράτη-έθνη , ανάμεσα στα άτομα και που μόνο μια ολοκλήρωση έχει αυτό το στοιχείο του ανάμεσα. Διότι εκεί στο ανάμεσα υπάρχει ή το κεφάλαιο ή η πολιτική. Έχουμε λοιπόν τη δυνατότητα με το trans-national να εγγραφούμε σε αυτό το ανάμεσα υπερασπιζόμενη τη δυνατότητα της πολιτικής έναντι του κεφαλαίου.
Γιώργος Κρεασίδης: Να ξεκινήσω με μερικές αφετηριακές διαπιστώσεις μετά και την εμπειρία της κρίσης και του τρίτου μνημονίου.
Το πρώτο είναι ότι κάθε αγωνιστική διεκδίκηση που είχαμε τα προηγούμενα χρόνια ενάντια στα μνημονιακά μέτρα με στόχο να υπερασπιστούμε δικαιώματα και ελευθερίες της κοινωνικής και εργαζόμενης πλειοψηφίας, σκοντάφτει στην ευρωπαϊκή ένωση, τους θεσμούς της, τις οδηγίες και συμφωνίες οι οποίες διέπουν τη λειτουργία της και τις στρατηγικές της επιλογές έτσι όπως διατυπώνονται στα κείμενα της. Το είδος των εργασιακών σχέσεων, το ύψος του βασικού μισθού, το αν θα επιβληθούν όρια στις πιστώσεις, το που θα πάνε οι δαπάνες της υγείας και αν θα αφορούν προσλήψεις ή τη λειτουργία του νοσοκομείου, σκοντάφτουν επίσης σε τέτοιου είδους ρυθμίσεις.
Δεύτερο στοιχείο, τα μνημόνια εφαρμόζονται και περιγράφονται μέσα απ' τους θεσμούς και τις συμφωνίες της ΕΕ και των επιμέρους θεσμών όπως είναι η ΕΚΤ. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά το δημοψήφισμα και την πολύ μεγάλη πίεση προς τη κυβέρνηση για να υπογράψει το τρίτο μνημόνιο η διαδικασία που θα ακολουθούνταν αν δεν είχε συμβιβαστεί η κυβέρνηση ήταν σύνοδος κορυφής της ΕΕ και όχι κάποιο άλλο όργανο της Ευρωζώνης.
Ένα τρίτο στοιχείο, που θα πρέπει να το ιεραρχήσουμε πολύ ψηλά είναι ότι η συμμετοχή της Ελλάδας στην ΕΕ σημαίνει δέσμευση απέναντι στη διατλαντική συμφωνία (TTIP) η οποία με σαφή τρόπο θέτει σε προτεραιότητα τις ανάγκες των πολυεθνικών και σε δεύτερη μοίρα τα δημοκρατικά εργασιακά δικαιώματα, τη προστασία του περιβάλλοντος και ότι έχει απομείνει από τη δημοκρατική διαδικασία.
Ένα τέταρτο στοιχείο είναι η έκρηξη του προσφυγικού και η αντιμετώπιση την οποία τυγχάνει, η οποία αναδεικνύει την ίδια τη φύση της ΕΕ, μέσα κυρίως από τη συμφωνία ΕΕ και Τουρκίας. Ο μηχανισμός ο οποίος επιβάλλεται είναι ιμπεριαλιστικός, ρατσιστικός και εχθρικός καθώς δεν αναγνωρίζει τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Είναι πράγματα πρωτοφανή για την Ευρώπη μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, είμαστε όμως αναγκασμένοι να τα βιώσουμε και να τα αντιμετωπίσουμε.
Η υπόθεση του δημοψηφίσματος και της πορείας προς την επαίσχυντη συμφωνία που οδήγησε στο τρίτο μνημόνιο θα πρέπει να συνδεθεί με έναν ευφημισμό του προηγούμενου διαστήματος, που περιγραφόταν σαν δημοκρατικό έλλειμμα. Είναι η οικονομική διακυβέρνηση, το καθεστώς επιτροπείας που περιγράφηκε και πριν όπου με μια σειρά από μηχανισμούς, η προτεραιότητα της κερδοφορίας του κεφαλαίου καταγράφεται με έναν απόλυτο τρόπο πέρα και μακριά από το τι θα μπορούσε να είναι η βούληση μιας κοινωνίας.
Πέρα απ’ τις διαπιστώσεις για το τρίτο μνημόνιο και το δημοψήφισμα, θα πρέπει να γίνει και ένα είδος απολογισμού της συμμετοχής της χώρας στην ΕΕ. Παλιότερα υπήρχαν διάφορα ιδεολογήματα που στήριζαν το ΝΑΙ στην ΕΕ (ή παλιότερα στην ΕΟΚ), όπως η σύγκλιση των οικονομιών και της κοινωνίας, η διευρυμένη αγορά που θα ανοίξει για την ελληνική οικονομία, η άνοδος βιοτικού επιπέδου, η εξασφάλιση της δημοκρατίας στη χώρα, η θωράκιση σε κινδύνους πολεμικούς, σε μια ταραγμένη περιοχή όπως είναι η μεσόγειος και τα Βαλκάνια. Σε όλα αυτά θα μπορούσε να πει κανείς ότι υπήρχε μια τραγική διάψευση.
Αυτό που θεωρήθηκε ως βασικό για τη κοινωνική σύγκλιση με τους άλλους Ευρωπαϊκούς λαούς, ήταν τα λεγόμενα πακέτα στήριξης, δηλαδή τα μεσογειακά ολοκληρωμένα προγράμματα τα οποία χρηματοδότησαν τη μεταστροφή της κοινής γνώμης, υπέρ της ΕΟΚ στη δεκαετία του '80 (ας μη ξεχνάμε ότι στις κοινοβουλευτικές εκλογές του '81, τυπικά, τα κόμματα που λέγανε συνθηματικά ”ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο” πήραν γύρω στο 60%). Τα κοινωνικά πλαίσια στήριξης και τα ΕΣΠΑ δεν είναι απλά λεφτά που δόθηκαν στην ελληνική κοινωνία επειδή την είχε μεγάλη ανάγκη το Ευρωπαϊκό κεφάλαιο ή ως παραχώρηση. Συνήθως τα ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδοτούν πολιτικές με πολύ αυστηρό τρόπο για το που θα επενδυθούν τα χρήματα. Με μεγάλη αυστηρότητα αξιολογούν βήμα βήμα το πως εφαρμόζεται η συγκεκριμένη πολιτική και ακολουθούν συγκεκριμένη κατεύθυνση νεοφιλελεύθερου χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα ότι δεν θα απασχολείται μόνιμο προσωπικό.
Κάθε πολιτική πρόταση που έχει στόχο τη κοινωνική απελευθέρωση προϋποθέτει τη τοποθέτηση ενάντια στη συμμετοχή της Ελλάδας στην ΕΕ. Κάποια βασικά στοιχεία για να ξεκαθαριστεί αυτή η θέση είναι αρχικά ότι αυτό δεν σημαίνει οπισθοδρόμηση, στην στιγμή που ήμασταν πριν γίνει η ένταξη. Όπως και το να πει κανείς όχι στην ιδιωτικοποίηση των νοσοκομείων δεν σημαίνει να υπερασπιστούμε το δημόσιο νοσοκομείο, αλλά υπεράσπιση της δυνατότητας για δημόσια υγεία. Δεύτερον, δεν είναι εθνικιστική επιλογή, αφού οι αγώνες μας έχουν διεθνιστικά χαρακτηριστικά και προσπαθούν να αναπτύξουν την πάλη σε συνεργασία με άλλες χώρες γύρω από κοινούς στόχους και απέναντι σε κοινό αντίπαλο. Θυμίζω ότι το 2003 υπήρξε παγκόσμιο κίνημα ενάντια στον πόλεμο στο Ιράκ που είχε μέσα πολλές χώρες απ' όλο το κόσμο.
Δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι η τοποθέτηση μας για την ΕΕ δεν μπορεί να γίνει από αόριστες θέσεις εθνικής ανεξαρτησίας, αυτό είναι στοιχείο του λεγόμενου Ευρωσκεπτικισμού. Για μια άποψη που εκκινά από αντικαπιταλιστική, εργατική και διεθνιστική θέση, η ΕΕ είναι ένας μηχανισμός που φτιάχτηκε για να εξυπηρετήσει την άρχουσα τάξη στην Ευρώπη (ας μη ξεχνάμε ότι πρόδρομος της είναι η Ευρωπαϊκή κοινότητα άνθρακα και χάλυβα). Είναι γεγονός ότι η ΕΕ καταφέρνει και προσφέρει μια συμμαχία ζωής η οποία γίνεται πολύ πιο σημαντική στις μέρες της καπιταλιστικής κρίσης, στις αστικές τάξεις ανά την Ευρώπη. Προφανώς η συμμετοχή εντός της ευρωπαϊκής ένωσης δεν είναι ισότιμη και δύσκολα μπορεί να πει κανείς ότι η αστική τάξη στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό έχει το ίδιο ειδικό βάρος με την αντίστοιχη γερμανική. Παρόλα αυτά η σχέση ταυτόχρονης ολοκλήρωσης και ηγεμονίας τους εξασφαλίζουν το βασικό, δηλαδή μια δύναμη πυρός μεγάλη απέναντι στις εργατικές τάξεις και την κοινωνική πλειοψηφία.
Cosmopolitan Communist: Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το ελληνικό κράτος ακολουθεί μαζική δολοφονική πολιτική απέναντι στους μετανάστες, ενώ παρουσιάζει τον εαυτό του σαν πρωτοπορία της ανθρωπιστικής πολιτικής. Το να μετατίθεται αυτό σε ένα διαπραγματευτικό θεσμό απομακρύνει το πρόβλημα του ελληνικού ρατσισμού. Όταν η όξυνση του κοινωνικού ανταγωνισμού έχει σαν αναφορά την ευρωπαϊκή ένωση σαν συνασπισμό κρατών και όχι το ίδιο το κρατικό κεφάλαιο όπως λειτουργεί τώρα με συγκεκριμένα παραδείγματα οικονομικών δομών η καταγγελία της ευρωπαϊκής ένωσης μετατρέπεται σε ένα δίπολο εκτόνωσης για να ξεθυμάνει ο κοινωνικός ανταγωνισμός. Το ζήτημα έχει να κάνει με τα όρια μιας ριζοσπαστικής πολιτικής σήμερα. Σήμερα δεν έχουμε κανένα παράδειγμα καπιταλισμού που να μην λειτουργεί σε πλαίσια λιτότητας. Ο αποκλεισμός της εργατικής δύναμης είναι ο κανόνας σε κάθε καπιταλιστικό σύστημα.
Δημοσθένης Παπαδάτος: Με αφορμή το δημοψήφισμα τέθηκε το ζήτημα αν πρέπει ο Σύριζα να εφαρμόσει μνημόνιο ή να ακολουθήσει μία εναλλακτική πολιτική. Υπήρχε ένα κομμάτι μέσα στο Σύριζα που πρότεινε ρήξη με την ευρωπαϊκή ένωση και κατηγορήθηκε για εθνικό απομονωτισμό και απομάκρυνση από το ευρωπαϊκό πεδίο. Καμία εθνική στρατηγική δεν είναι επαρκής για το ξεπέρασμα της κρίσης. Αν σε ευρωπαϊκό επίπεδο η Αριστερά αποδυναμωθεί λόγω της εφαρμογής μέτρων λιτότητας και οπισθοχώρησης σε εθνικές λύσεις, θα αποδυναμωθεί και σαν πόλος συσπείρωσης της αντίστασης.
Αν όπως είπε ο Γιώργος κάναμε έναν απολογισμό της συμμετοχής της Ελλάδας στην ευρωζώνη θα βλέπαμε πολλά αρνητικά αποτελέσματα. Παρά την επιδείνωση των διαρθρωτικών προβλημάτων της ελληνικής οικονομίας ο ελληνικός αστισμός δεν διανοείται την αποχώρηση από την Ε.Ε. αφού η συμμετοχή του σε αυτήν του διασφαλίζει την έκθεσή του στον διεθνή ανταγωνισμό. Αντίθετα εμείς δεν έχουμε κάτι να χάσουμε, ούτε κάνουμε τον ίδιο απολογισμό.
Σε σχέση με αυτό που είπε ο Μπαρτσίδης για το κοινό ευρωπαϊκό όραμα: αυτή τη στιγμή στο πεδίο που λέγεται Ε.Ε. οι υπάρχουν δύο στρατηγικές, μία της ΕΚΤ και ορισμένων κεντροαριστερών κυβερνήσεων η οποία προτείνει την αντιμετώπιση της κρίσης με ενέσεις ρευστότητας και η δεύτερη (αυτή του Σόιμπλε) που προτάσσει την εξασφάλιση της χρηματοδότησης των πλεονασμάτων του Βορρά από τον ευρωπαϊκό νότο. Οι δύο αυτές υποτίθεται αντιτιθέμενες απόψεις δεν είναι παρά συμπληρωματικές. Συνεπώς δε θεωρώ ότι υπάρχει κοινό πεδίο και όραμα που μπορούμε να μοιραστούμε και να αναπτύξουμε.
Μιχάλης Μπαρτσίδης: Το ζήτημα του προσφυγικού ήταν αυτό που έφερε την Ε.Ε. στα πρόθυρα της διάλυσης και όχι η κρίση στην Ελλάδα. Η ροή μεταναστών από τα έξω έθεσε σε αμφισβήτηση τις ίδιες τις αξίες της Ε.Ε. που δεν είναι οι αξίες της αταξικής κοινωνίας και του σοσιαλισμού όπως εμείς μπορούμε να σκεφτόμαστε αλλά το κοινό όραμα δεξιών, αριστερών, ευρωπαίων και τριτοκοσμικών που να μπορεί να συμπεριλάβει όλους τους ανθρώπους.
Το πραγματικό σημείο του κομμουνισμού είναι το διεθνικό και όχι το διεθνές. Η Ε.Ε. δεν είναι το άθροισμα των κρατών μελών της αλλά και το ζήτημα με τους μετανάστες που δεν μπορεί να συμπεριλάβει. Πρέπει να επινοήσουμε έναν τόπο που θα λάβει χώρα το διεθνικό στοιχείο. Το νέο όραμα δεν μπορεί να είναι το δικό μας όραμα συν το όραμα των άλλων αλλά η κοινή παράσταση με την οποία μπορούμε να συλλάβουμε τον κόσμο. Παλιότερα αυτή η παράσταση ήταν η έννοια της προόδου.
Γιώργος Κρεασίδης: Το προσφυγικό ζήτημα έχει το αποτύπωμα της πολιτικής των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων. Επίσης ο αριθμός των μεταναστών που εισέρχονται στην Ε.Ε. είναι πολύ μικρότερος από χώρες όπως π.χ. η Ιορδανία.
Όσον αφορά την ακροδεξιά θα ήταν λάθος να υποτιμούσαμε την πολιτική πτυχή που την κάνει ελκτική για τις μάζες. Η γραμμή αυτή υπερασπίζεται κάποια θετικά της Ε.Ε. όπως κάποια υπολείμματα του κοινωνικού κράτους, αλλά το υπερασπίζεται μόνο για τους ντόπιους αποκλείοντας τους ξένους.
Μπορούμε να ξέρουμε τι μπορεί να υπάρξει εντός ευρωπαϊκής ένωσης. Δεν μπορούμε όμως να ξέρουμε τι μπορεί να υπάρξει εκτός.
Συζήτηση-ερωτήσεις
Σήμερα δεν υπάρχει δυνατότητα επιστροφής στο έθνος κράτος και στην εθνική ταυτότητα δηλαδή την εσωτερίκευση της εθνικής κυριαρχίας. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μονάχα η κρατική παγκοσμιοποίηση της Ε.Ε. αλλά και δομές όπως το ίντερνετ το οποίο διαχέεται και αποδομεί τις ταυτότητες. Η Ε.Ε. ζει παράλληλα και έχει να αντιμετωπίσει εξίσου παγκοσμιοποιημένες μορφές και δυνάμεις κάτι που δεν συνέβαινε στο παρελθόν.#
Η συνεργασία εθνικών εργατικών τάξεων και κομμάτων ή η έμφαση στον αντιεθνικισμό μπορεί να «κρύβει» μία πολιτική επικεντρωμένη στο εθνικό. Επίσης υπονοήθηκε ότι η εναντίωση στην ευρωπαϊκή ένωση μπορεί να πάρει τη μορφή πολιτική εναντίον κεφαλαίου. Για το μαρξισμό η πολιτική γίνεται πάνω στη βάση του καπιταλισμού και όχι πίσω από αυτή, η πολιτική «χρησιμοποιεί» το κεφάλαιο και χαρακτηριστικά όπως ο διεθνικός του χαρακτήρας, η παγκόσμια συσσώρευση πλούτου. Με ποιο συγκεκριμένο τρόπο μπορεί να αντανακλάται οργανωτικά ο διεθνισμός με στόχο το διεθνικό μετασχηματισμό;
Μιχάλης Μπαρτσίδης: Εγώ δεν έχω κάτι να προτείνω αλλά μπορώ να δω τι έγινε όλα τα προηγούμενα χρόνια. Θα επισημάνω 3 πράγματα. Το πρώτο είναι η συγκλονιστική κατ’ εμέ εμπειρία της περιόδου μετά το 2000 όπου τα παγκόσμια κοινωνικά φόρουμ εισήγαγαν το στοιχείο της δικτυακής οργάνωσης της παρέμβασης και δράσης σε παγκόσμιο-τοπικό επίπεδο. Το δεύτερο είναι οι πλατείες ως εμβληματικές μορφές πολιτικής οργάνωσης και στατική-χωρική απάντηση στο κράτος. Το τρίτο είναι η οργάνωση σε χρονική βάση και η χρονική διασύνδεση και επικοινωνία των αντιστάσεων που εκφράζεται κυρίως με το νέο γαλλικό κίνημα. Η αξία-έννοια που θα μπορούσε να συνδέσει αυτές τις εναλλακτικές μορφές και να αποτελέσει μία κοινή παράσταση των παραστάσεων είναι κατά τη γνώμη μου η αξιοπρέπεια.
Cosmopolitan Communist: Το βασικό στοιχείο περάσματος από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα είναι ότι ο έλεγχος γίνεται πιο μοριακός, περνάει στην μικροφυσική της εξουσίας. Αυτό δε σημαίνει ότι οι συμπαγείς κυρίαρχες ταυτότητες καταργούνται. Όσον αφορά την Ε.Ε. θα ήταν λάθος αν οποιοδήποτε ριζοσπαστικό κίνημα φυσικοποιήσει σαν οντολογία την ευρωπαϊκής ένωσης, σκεφτόμενο είτε ότι θα λυθεί μέσα από μία επανάσταση είτε ότι θα μείνει αναπάντητο δεδομένο το οποίο θα αντιμάχεται. Σήμερα μιλάμε για μία συνθήκη όπου οι ρατσιστικοί και εθνικιστικοί θεσμοί διατηρούνται όπως και ο αποκλεισμός των από τα κάτω από την οικονομία. Αυτό το δεδομένο θα υπάρχει είτε η Ε.Ε. συνεχίσει να υπάρχει είτε διαλυθεί.
Το ερώτημα για τη διεθνή συνεργασία των κινημάτων δε θα πρέπει να επικεντρωθεί μέσα από μία ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Η διεθνής συνεργασία μπορεί να είναι αποτελεσματική μόνο αν τίθενται τόσο οι κριτικές όσο και οι συσχετισμοί και στρατηγικές εξουσίας σε κάθε κοινωνία. Το παράδειγμα των εργαζομένων της Coca Cola είναι χαρακτηριστικό της οριοθέτησης της εργατικής ταυτότητας μέσα από το φαντασιακό του έθνους.
Το χτύπημα του οποιουδήποτε εθνικισμού απαιτεί μια εξειδίκευση όσον αφορά την ειδική μυθολογία αποκλεισμού των άλλων πάνω στην οποία χτίστηκε κάθε εθνική κοινότητα. Παρά τις δικτυακές πρωτοβουλίες και προσπάθειες σε αυτή την κατεύθυνση λείπουν τα θεωρητικά εργαλεία και οι πρακτικές αιχμές που μπορεί να ριζοσπαστικοποιήσουν τα πράγματα και να μη αποτελούν ένα πλαίσιο εναλλακτικής φαντασίωσης.
Γιώργος Κρεασίδης: Καταρχήν χρειάζεται να υπάρξει μία συνάντηση των κοινωνικών κινημάτων και ρευμάτων στον ευρωπαϊκό χώρο στο επίπεδο των αρχών. Δηλαδή ένα κίνημα στην Ελλάδα το οποίο είναι αντικυβερνητικό, αντιμνημονιακό, αντιιμπεριαλιστικό και ενάντια στην Ε.Ε. μπορεί να συναντηθεί είτε στο επίπεδο της αλληλεγγύης είτε στο επίπεδο των άμεσων κοινών πολιτικών στόχων στον αγώνα για το προσφυγικό, στον αγώνα ενάντια στην ευρωατλαντική συμμαχία, στον αγώνα για τη διαγραφή του χρέους, στον αγώνα ενάντια στις απολύσεις κτλ. Έτσι μπορούμε να περιγράψουμε τον κομμουνισμό της εποχής μας και να περιγράψουμε ένα σύγχρονο, κοινό εργατικό όραμα και ταυτότητα των δυνάμεων που αντιπαλεύουν τον καπιταλισμό.
Ο ευρωπαϊσμός χτίζεται γύρω από συνθήκες όπως το Μάαστριχτ, τα μνημόνια, το ευρωσύμφωνο plus τα οποία δεν είναι μόνο σύμβολα αλλά και δεσμεύσεις. Έξοδος από την Ε.Ε. σημαίνει ακύρωση αυτών των συμφωνιών. Επίσης είναι ένα ιδεολόγημα το οποίο συστηματικά καλλιεργείται και αποτέλεσε στήριγμα του κεφαλαίου στην περίοδο πριν την κρίση και εμπόδισαν την αριστερή στροφή του κόσμου.
Αν η Ε.Ε. φτιάχτηκε για να υπηρετήσει το κεφάλαιο όπως ακούστηκε, γιατί δεν ισχύει κάτι παρόμοιο για τα έθνη κράτη; Θα μπορούσαμε με αυτή τη λογική να υποστηρίξουμε ότι μας διευκολύνει η επιστροφή σε κοινοτικές προεθνοκρατικές μορφές;
Δημοσθένης Παπαδάτος: Αυτή τη στιγμή που μιλάμε υπάρχει μία άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη χωρίς οι ευρωπαϊκές ελίτ να διανοούνται ότι μπορούν να αλλάξουν αυτό το κλίμα πολιτικής. Με αυτή την έννοια αυτό που ζούμε είναι και ευρωπαϊσμός και εθνικισμός. Με τη συνεπικουρία της Ε.Ε. έχουμε μία
Απόσχιση του κράτους από τις συνθήκες αναπαραγωγής. Η Ε.Ε. όμως δεν είναι κράτος στην οποία θα προσαρμόζαμε τη θεωρία του κράτους και θα μπορούσε να ισχύει η πρόταση «δεν υπάρχει τίποτα έξω από αυτήν». Αν θέλουμε να μιλάμε για ένα χώρο που μπορεί να παιχτεί ένα πείραμα κοινωνικού μετασχηματισμού γιατί αυτός ο χώρος να μην ήταν κάτι διαφορετικό από την Ε.Ε. π.χ. η περιοχή της Μεσογείου; Ο τόπος του κομμουνισμού κατά τη γνώμη μου είναι ο τόπος που το κίνημα μπορεί να αλλάζει τα πράγματα του σήμερα. Η ευρωπαϊκή κεντρική τράπεζα ή η κομισιόν δεν είναι ο χώρος αυτός.
Cosmopolitan Communist: Το γεγονός ότι στο κίνημα των αγανακτισμένων υπήρξε από τα κάτω μια επιτελεστική λειτουργία από τα κάτω, δεν αναιρεί ότι αυτό που κυριάρχησε ήταν το εθνικό σημαίνον και μία λατρεία επιστροφής σε μία αυθεντική παραγωγική οικονομία. Κινήματα όπως το 15$/h στην Αμερική έθεσαν με ξεκάθαρο τρόπο το ζήτημα της ταξικής ανατίμησης με τρόπο που έμπαιναν και ζητήματα φυλής και φύλου σε αντίθεση με την ουτοπία του 99% του Occupy που υπονοούσε μία εθνική ομοιογενής ταυτότητα ενάντια στην ελίτ της Wall Street. Στην Ελλάδα επίσης υπάρχει η απόκλιση μεταξύ του συντάγματος στο οποίο κυριαρχούν συγκεκριμένα αιτήματα και σε τοπικές συνελεύσεις που τίθενται πραγματικά ζητήματα αντιφασισμού και ικανοποίησης πραγματικών αναγκών.
Θα ήθελα να θέσω και τη φαντασιακή διάσταση γύρω από την Ε.Ε. δηλαδή το πώς ο ευρωπαϊσμός έχει γίνει κομμάτι του φαντασιακού μας. Η Αριστερά τείνει να επικεντρώνεται στον καταπιεστικό χαρακτήρα του καπιταλισμού, όμως ο καπιταλισμός είναι κάτι που «πλασάρεται» και αγοράζεται υπό το μανδύα της ελευθερίας. Το κυρίαρχο φαντασιακό εντός της Ε.Ε. είναι τα δικαιώματα, η ελευθερία κίνησης και η συνύπαρξη ανθρώπων. Ο ευρωσκεπτικισμός, ο οποίος δεν παίρνει μόνο δεξιό πρόσημο είναι και η αντίδραση στην απώλεια πολιτικής κυριαρχίας σε τοπικό επίπεδο, η οποία βάζει πολλές φορές σαν ανάχωμα το κράτος. Για την Αριστερά το ζήτημα είναι ποιο είναι το άλλο φαντασιακό που μπορούμε να προτάξουμε, διαφορετικό και από αυτό της ολοκλήρωσης και από αυτό της οπισθοδρόμησης στο έθνος κράτος;
Μιχάλης Μπαρτσίδης: Συμφωνώ απόλυτα με αυτή την τοποθέτηση. Το μεγάλο ζήτημα στις μέρες μας είναι η ενίσχυση ενός τέτοιου κοινού φαντασιακού. Η φαντασία είναι η μοναδική δυνατότητα να πάρουμε μία φιλοσοφική έννοια που θα μας βοηθήσει να δημιουργήσουμε την κοινή μεσολαβούσα παράσταση που έχουμε σήμερα τόσο ανάγκη.
Το ζήτημα της εξόδου από την Ε.Ε. τίθεται εκ των πραγμάτων στη σημερινή πραγματικότητα. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι λύνει το πρόβλημα. Η ολοκλήρωση της Ε.Ε. δεν είναι ούτε ολοκληρωμένη, ούτε και ολοκληρώσιμη, αλλά μπορεί να καταρρεύσει από εσωτερικές εμφανείς αντιφάσεις. Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να δούμε το εξής σχιζοφρενικό παράδοξο: να διαλύεται η ολοκλήρωση και να την υπερασπιζόμαστε. Στιγμές αμφισβήτησης και εναντίωσης στην Ε.Ε. ήρθαν και ίσως ξαναέρθουν. Η πραγματικότητα όμως θέτει σήμερα ερωτήματα όπως υπάρχουν πρακτικά όρια στο τι μπορεί να υποστεί ένας λαός;
Μια παρατήρηση: ο Μαρξ δεν έλεγε ποτέ να επιστρέψουμε σε προηγούμενες μορφές κράτους αλλά την ίδια στιγμή τόνιζε ότι το ιρλανδικό ζήτημα κρίνει αν η εργατική τάξη της Αγγλίας είναι επαναστατική.
Κατά τη γνώμη μου η Ε.Ε. δεν είναι ούτε ολοκληρωμένη αλλά ούτε και ολοκληρώσιμη. Στο μεσοπόλεμο ο χρυσός κανόνας, κάτι παρόμοιο με την οικονομική ολοκλήρωση, διαλύθηκε αφού προσπάθησε μάταια για πολλά χρόνια να κρατηθεί. Συνεπώς αυτή η κατάσταση μπορεί να επαναληφθεί και να προκύψει το εξής οξύμωρο και σχιζοφρενικό: να διαλύεται η ολοκλήρωση της Ε.Ε. και να την υπερασπιζόμαστε!
Δημοσθένης Παπαδάτος: Η μεταπολεμική Ευρώπη είχε δύο στιγμές που άρρητα σήμαιναν την αδυνατότητα επιστροφής στην αιματοχυσία του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Η πρώτη ήταν η σύμβαση της Γενεύης του 1951 και η δεύτερη η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και η ίδρυση της Ε.Ο.Κ. Πολλές διαφορετικές τάσεις όπως σοσιαλδημοκρατία, δεξιά και κομμουνιστικά κόμματα για τους δικούς της λόγους συναίνεσαν στη πορεία αυτή. Και οι δύο συνθήκες όμως με πρωταγωνιστικό ρόλο της Ε.Ε., με το ρόλο της απέναντι στους πρόσφυγες και την κατάργηση του κράτους πρόνοιας, έχουν τελειώσει. Το να λέμε ότι λείπει το ηγεμονικό όραμα από την Ευρώπη δε λέμε τίποτα διαφορετικό από την παραδοχή ότι λείπει το ηγεμονικό όραμα από τον καπιταλισμό.
Τονίστηκε ότι δεν υπάρχει έξω από την Ε.Ε. ενώ στη συνέχεια ειπώθηκε ότι οι μετανάστες έρχονται από έξω. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε σε ποια πράγματα υπάρχει έξω και να διευκρινίζεται.
Μιχάλης Μπαρτσίδης: Ο διαχωρισμός με κάθετους όρους του μέσα και του έξω, του εσωτερικού και του εξωτερικού είναι μία παλιά συζήτηση. Σήμερα το θέμα είναι πως μπορούμε να φανταστούμε την επικοινωνία του έσω και του έξω. Μεγάλη παρόμοια προσπάθεια ήταν ο συνδυασμός μαρξισμού και ψυχανάλυσης. Πρότεινα την Ευρώπη ακριβώς γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να διδαχθούμε από την ιστορία των επιστημών, αλλιώς το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι η απλή και ρηχή κριτική στην Ε.Ε. ως καπιταλιστικό εργαλείο.
Η πραγματοποίηση του πνεύματος του κράτους είναι η Ε.Ε. η οποία προφανώς έχει έξω από αυτήν με την έννοια του παγκόσμιου χώρου. Η μέθοδος Ευρώπη με την έννοια της ολοκλήρωσης δεν έχει έξω, αλλά είναι το όλον που όλα συμβαίνουν εντός της.
Μπορεί η Ελλάδα να οικοδομήσει ένα είδος σοσιαλισμού με ένα επίπεδο ζωής καλύτερο από αυτό που προσφέρει η Ε.Ε.;
Γιώργος Κρεασίδης: Επειδή συνδέουμε τη σύγκρουση μεταξύ της αντεργατικής πολιτικής που υπάρχει σήμερα μετη στρατηγική του σοσιαλισμού, είμαστε ενάντια στην Ε.Ε. Για να υπερασπιστείς τις ελευθερίες και τα δικαιώματα της κοινωνίας πρέπει να συγκρουστείς με την Ε.Ε. χωρίς αυτό να μπαίνει ως προϋπόθεση του σοσιαλισμού.
Είναι εύλογο ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει σε μία μόνο χώρα. Δεν μπορώ να φανταστώ ένα κίνημα το οποίο να αμφισβητεί τη βασική στρατηγική του κεφαλαίου και αυτό να μένει μόνο στην Ελλάδα.
Δημοσθένης Παπαδάτος: Το ερώτημα δεν είναι το «αν θα βγούμε θα είναι καλύτερα;» αλλά πως προχωρήσουμε στην υιοθέτηση μίνιμουμ όπως επιδόματα ανεργίας και 14ος μισθός. Το ερώτημα είναι «μπορούμε να το κάνουμε εντός;».
10/07/2015- Κοινωνικός Χώρος Μικρόπολις Θεσσαλονίκη
Σκεπτικό και ερωτήσεις
Μετά την ανακοίνωση του δημοψηφίσματος εκ μέρους της κυβέρνησης παρακολουθήσαμε μια τεράστια κινητοποίηση όλων των αριστερών οργανώσεων και ομάδων. Μολονότι η συντριπτική πλειοψηφία της Αριστεράς συντάχθηκε με την επιλογή του “όχι”, προέκυψε ένα ετερογενές σύνολο θέσεων που όλες διεκδικούν τη ριζοσπαστική οικειοποίησης της πολιτικής πρωτοβουλίας. Το γεγονός ότι η Αριστερά έδειξε έτοιμη να ενσωματώσει την καταφυγή στο δημοψήφισμα στις πολιτικές της επιδιώξεις, δεν μπορεί να παραγράψει ορισμένα αποφασιστικά ερωτήματα και προβληματισμούς. Η κυβερνητική πρωτοβουλία μετατράπηκε σε εργαλείο ριζοσπαστικοποίησης, ο εκ των πραγμάτων κλειστός χαρακτήρας του σχετικού ερωτήματος μετασχηματίσθηκε σε δυνατότητα ριζικής ρήξης με την πολιτική πραγματικότητα της λιτότητας και του νεοφιλελευθερισμού. Σε μεγάλο βαθμό κυριάρχησε η πεποίθηση ότι η Αριστερά μπορεί να θέσει την ατζέντα και να καθοδηγήσει τις εξελίξεις προς όφελος των “καταπιεσμένων”. Με ποιο τρόπο άραγε μπορεί/μπορούσε η Αριστερά να διαμεσολαβήσει το πολιτικό πεδίο που άνοιξε με τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος, δεδομένου ότι σε επίπεδο κινημάτων και οργανωμένου πολιτικού αγώνα παρατηρείται το τελευταίο διάστημα μια αξιοσημείωτη απουσία πρωτοβουλιών; Στα στόματα των περισσοτέρων συνυπήρχαν δύο φαινομενικά αντίθετες προτάσεις: “Δεν ήμασταν εμείς που καθορίσαμε τους όρους του δημοψηφίσματος, αλλά μπορούμε να καθορίσουμε την τελική του έκβαση”. Τι χορηγεί τη βεβαιότητα στην Αριστερά ότι η πραγματικότητα κυοφορεί την πραγμάτωση των δικών της φιλοδοξιών;
Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το επίδικο του δημοψηφίσματος; Γιατί θα έπρεπε να ενδιαφέρει την ελληνική αλλά και τη διεθνή Αριστερά;
Η πολιτική των οργανώσεων της ευρύτερης Αριστεράς σε σχέση με το δημοψήφισμα πολώνει κατά τη γνώμη σας τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς και αν ναι με ποιο τρόπο; Η στρατηγική και πρακτική της Αριστεράς εξαντλείται σε μια δύναμη αντίστασης στο νεοφιλελευθερισμό;
Τα δημοψηφίσματα είναι πάντα θεμιτά δημοκρατικά μέσα ή μπορεί να είναι και μέθοδοι απόσπασης συναίνεσης και νομιμοποίησης της ελευθερίας κινήσεων οποιασδήποτε κυβέρνησης; Προς ποια πολιτική κατεύθυνση είναι το δημοψήφισμα; Διαμεσολαβεί τον αγώνα ενάντια στη λιτότητα καθώς και τον αγώνα ενάντια στην ΕΕ, καπιταλισμό και αν ναι με ποιο τρόπο;
Ποιοι είναι οι συσχετισμοί των πολιτικών δυνάμεων αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη, ποιες προκρίνουν τη διάλυσή της και για ποιους λόγους, και ποιες επιμένουν στη διατήρησή της, και γιατί; Πως διακρίνεται η αριστερή και η δεξιά εναντίωση στην Ευρώπη; Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αποσυντεθεί στα εξ ων συνετέθη και μονάχα μετά απ' αυτό τα νέα ελεύθερα και επαναστατημένα έθνη-κράτη να συνενωθούν ξανά σε νέα βάση, ή μπορεί να απαλλοτριωθεί η ίδια προς επαναστατική κατεύθυνση χωρίς να ολοκληρωθεί υποχρεωτικά μια τέτοια κίνηση;
Τι σηματοδοτεί η κυβέρνηση Σύριζα για την Αριστερά; Είναι ο Σύριζα μία κυβέρνηση της Αριστεράς ή μία κυβέρνηση άλλου μίγματος αστικής διαχείρισης; Πρέπει να πιεστεί προς τα Αριστερά ή αντιθέτως να ανασυγκροτηθεί πέραν αυτού μία πραγματική Αριστερά; Ο Σύριζα έχει έρθει να αντικαταστήσει την παλιά σοσιαλδημοκρατία ή να την ξεπεράσει;
Ποια πρέπει να είναι τα επόμενα βήματα της Αριστεράς μετά το "όχι", ποιες είναι οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν;
Ομιλητές
Γιώργος Μαριάς- Νέο Αριστερό Ρεύμα
Γρηγόρης Τσιλιμαντός- Αντιεξουσιαστική Κίνηση
Ακολουθεί η επιμελημένη απομαγνητοφώνηση της εκδήλωσης
Γιώργος Μαριάς: Οι εξελίξεις που ζούμε είναι ιστορικών διαστάσεων. Τα κοινωνικά δεδομένα μπορούν να αλλάζουν ακόμα και τη στιγμή που γίνεται αυτή η εκδήλωση. Ένας αυτοτελής απολογισμός του δημοψηφίσματος και του τι ακολούθησε δεν μπορεί παρά να ανοίγει μια συζήτηση. Ωστόσο τα συνειδησιακά, πολιτικά και τα πραγματικά αποτελέσματα αυτής της διεργασίας του δημοψηφίσματος δεν είναι άσχετα με αυτά που ζούμε και θα ζήσουμε τους επόμενους μήνες.
Το ερώτημα του δημοψηφίσματος ήταν αρκετά ασαφές και όχι μονοσήμαντο από τη στιγμή που ξέφυγε από αυτόν που έθεσε το ερώτημα. Η κοινωνική και πολιτική διαπάλη που προκάλεσε διαπέρασε συνολικά και οριζόντια την κοινωνία, τις τάσεις της Αριστεράς τόσο τη εγχώρια όσο και τη διεθνή.
Σε σχέση με τις διεργασίες του δημοψηφίσματος μπορούμε να πούμε τα εξης. Σε μια χώρα που κατ’ επανάληψη «βιάστηκε» η λαϊκή βούληση, για πρώτη φορά ρωτήθηκε ευθέως ο λαός. Οι συγκεντρώσεις αλληλεγγύης σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες δείχνει και τον αντίκτυπο που είχε. Το ΌΧΙ στο δημοψήφισμα θα μπορούσε να αποτελεί ένα χαστούκι στην αλαζονεία και στην τεχνοκρατική διαχείριση που προτείνουν τα επιτελεία των Βρυξελλών. Επίσης τέθηκε με έντονο τρόπο το δημοκρατικό ζήτημα καθώς για μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας ήταν σαφές ότι η στάση των θεσμών και συνολικότερα του αστικού στρατοπέδου που συνασπίστηκε γύρω από το «μένουμε Ευρώπη» σχετιζόταν είτε με μία ενδεχόμενη ανατροπή είτε με μία άτακτη συνθηκολόγηση της κυβέρνησης. Σε αυτή την υποχώρηση και συνθηκολόγηση ο λαός αντιτάχθηκε.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του δημοψηφίσματος ήταν ότι η αντιπαράθεση ήταν καθόλης της ύλης. Το στρατόπεδο του ΝΑΙ, με ξεκάθαρα αντιδραστικό πρόσημο και συσπειρώνωντας όλες τις επίσημες κοινωνικές ομάδες και τους θεσμούς (ΓΣΕΕ, εργατικά κέντρα) έχασε με μεγάλη διαφορά από τους φτωχούς, από μια ταξική συνείδηση που πρώτη φορά σε εκλογική διαδικασία ευθυγραμμίστηκε με το δικό της ταξικό συμφέρον. Το μεγάλο ΌΧΙ ήταν ένα μεγάλο ΌΧΙ στο ΝΑΙ.
Η διαδικασία του δημοψηφίσματος ανεξαρτήτος αποτελέσματος φάνηκε ότι μπορεί να συμβάλλει στην αλλαγή του συσχετισμού. Η Ανταρσύα ρίχτηκε αμέσως στη μάχη υποστηρίζοντας ΌΧΙ. Το στρατόπεδο του ΌΧΙ μπορούμε να το χωρίσουμε σε τρία μεγάλα μπλόκ όχι ανεξάρτητα μεταξύ τους. Το πρώτο είναι ένα μεγάλο κομμάτι, ηγεμονευόμενο από την κυβέρνηση. Το δεύτερο είχε ένα εθνικό και πατριωτικό πρόσημο και τέλος ένα ΌΧΙ περισσότερο ταξικής απόχρωσης το οποίο συμπεριλάμβανε την άρνηση σε παλιά και νέα μνημόνια και είναι συνέχεια του ρήγματος που άνοιξαν οι κοινωνικοί αγώνες την τριετία 2010-2012.
Αφετηρία της Αριστεράς πρέπει να είναι μια πρακτική αντίστασης η οποία θα ξεκινάει στη συγκεκριμένη περίοδο από ένα ΌΧΙ στο δόγμα του «Δεν Υπάρχει Εναλλακτική». Μέσα από την αντίσταση πρέπει να αναδεικνύονται οι παραγωγικές και τεχνικές δυνατότητες μιας άλλης κοινωνικής οργάνωσης, πατώνατς από τη μία στην ιδεολογική αδυναμία που έχει πλέον ο καπιταλισμός και από την άλλη στο χτίσμο δομών και πολιτικών οι οποίες θα αρνούνται συνολικά την υπαγωγή των εργαζομένων τάξεων στο κεφάλαιο.
Τα δημοψηφίσματα δεν είναι μορφές άμεσης δημοκρατίας αλλά αποτυπώνουν ένα συσχετισμό μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων που ενδεχομένως να είναι και αρνητικός. Το συγκεκριμένο δημοψήφισμα όπως μετά από συζήτηση θέλαμε και επιδιώκαμε να γίνει καθώς θα ήταν ένα βήμα μπροστά από την ερμαφρόδιτη πολιτική γραμμή του Σύριζα που συμπυκνώνεται στο ούτε ρήξη ούτε υποταγή. Με την απάντηση του ΌΧΙ τόσο στις προτάσεις της τροικά, στα παλιά και νέα μνημόνια όσο και μια συνολική εναντίωση στην ευρωπαϊκή ένωση και το ευρώ προωθήκε μια ριζοσπαστική ατζέντα που με ευθύνη του Σύριζα είχε υποχωρήσει τον τελευταίο καιρό.
Η ευρωπαϊκή Αριστερά δυστυχώς στη μεγάλη της πλειοψηφία είναι είτε εντελώς αδύναμη είτε εντελώς ευρωλάγνα. Με μια διαφορετική αφετηρία από τη δικιά μου ο Ζίζεκ και η Μουφ μιλούν εύστοχα για τη δημιουργία χώρου για την λαϊκιστική ακροδεξιά μετά τη σύγκλιση κεντροαριστερά και κεντροδεξιάς στον κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο λόγο. Αυτό που αποφεύγουν να θίξουν είναι ότι η ακροδεξία παρουσιάζεται σαν διαφορετική φωνή στο μέτρο που υπάρχει απουσία ενός οργανωμένου σχεδίου παρουσίας μιας αντισυστημικής Αριστεράς. Θετικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση είναι οι συμμαχίες, πλατφόρμες και μέτωπα ενάντια στην Ε.Ε.
Η δεξιά εναντίωση στην ευρωπαϊκή ένωση δεν μπορεί να συναντηθεί με την αριστερή εναντίωση καθόσον όπου υπάρχει εκφράζει κομμάτια της αστικής τάξης που μέσα στην κρίση υποβαθμίζονται ή χάνονται σε σχέση με άλλα. Με άλλα λόγια εκφράζει ενδοκαπιταλιστικούς-ενδοιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς.
Η ευρωπαϊκή ένωση είναι δομικά ένας τεράστιος γραφειοκρατικός, οικονομικός, ιδεολογικός μηχανισμός και η εναντίωση σε ένα τέτοιο μηχανισμό δεν είναι ιδεολογική. ‘Εχω βιώσει διασπάσεις και διαχωρισμούς της Αριστεράς για διατυπώσεις σε σχέση με τη ρήξη ή όχι από την Ε.Ε. , έξοδος ή ρήξη κ.ο.κ. Σε ένα βαθμό αυτές οι διαδικασίες είναι ο εκφυλισμός της πολιτικής εκτίμησης και άποψης. Η ίδια η ζωή αυτές τις μέρες αποδεικνύει πόσο κοντά μπορούν να έρθουν οι δυνάμεις που μάχονται για τον τρόπο και το είδος των διατυπώσεων.
Η Ανταρσύα καλεί τον κόσμο που ψήφισε ΌΧΙ να είναι το επόμενο διάστημα η εμπροστοφυλακή του λαού απέναντι στην συνασπισμένη αντίδραση του «μένουμε Ευρώπη» και των κυρίαρχων μίντια. Θα προσπαθήσουμε μέσα από πολιτικές πρωτοβουλίες να συγκροτήσουμε το μέτωπο της ρήξης με την Ε.Ε.
Με το παλιό αστικό πολιτικό προσωπικό τελείως τραυματισμένο οδηγούμαστε σε πολύ σοβαρές εξελίξεις που είτε θα ευνοήσουν μια ανασυγκροτημένη, εθνικιστική, ναζιστική ακροδεξιά που θα διαδεχτεί το Σύριζα είτε μια προσπάθεια οικοδόμησης μιας πραγματικά αντισυστημικής Αριστεράς.
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Η αριστερή ηγεμονία της ανάθεσης καθήλωσε κινήματα (Χαλκιδική), επέβαλλε νέους νόμους που έκαναν αγώνες παρένθεσης (ΕΡΤ3), επικαλέστηκε την παλιά νομιμότητα για να επικαλύψει την ατολμία της (Βιο.Με.), εμφανίστηκε σαν να έχει τον τυφλοσούρτη των κοινωνικών αναγκών προτάσσοντας επαναπροσλήψεις με καθεστώς υπαλληλίας (αγώνας καθαριστριών).
Το ΌΧΙ του δημοψηφίσματος σε αντίθεση με το ΝΑΙ είναι πολυσήμαντο. Η κυβέρνηση μέσω του δημοψηφίσματος επιδιώκει να μετατρέψει την κοινοβουλευτική ηγεμονία σε κοινωνική θέτοντας το ερώτημα του δημοψηφίσματος με τρόπο που την βολεύει. Εμφανίζοντας ως δίλημμα το «συμφωνία ή καταστροφή» μετατρέπει το δημοψήφισμα από υπόθεση της Αριστεράς σε διακομματική εθνική υπόθεση. Στην ίδια λογική με διαφορετικές προσδοκίες κινείται και η εξωκοινοβουλευτική Αριστερά.
Αν κάτι ένωσε τον κόσμο του ΌΧΙ ήταν ο χρηματοπιστωτικός ολοκληρωτισμός του ευρώ που μετετρέπει τις κοινωνικές σχέσεις σε χρηματικές αξίες. Όμως αυτή η αντίθεση κάθε άλλο παρά μονοσήμαντη μπορεί να χαρακτηριστεί. Σε ένα τηρουμένων των αναλογιών αντίστοιχο παράδειγμα στο Πολυτεχνείο του ’73 εκφράστηκε ένα μεγάλο ΌΧΙ από πολλές δυνάμεις οι οποίες από την επόμενη κιόλας μέρα πρόβαλλαν την ερμηνεία τους ως καθολική και μονοσήμαντη. Το κομμουνιστικό κόμμα διεκδικεί πάντα την αλάνθαστη και καθολική ερμηνεία των συμβάντων, ακόμα και για το δημοψήφισμα, ενώ συνήθως βρίσκεται έξω από τα γεγονότα..
Ότι είναι να ανιχνεύσουμε, θα το ανιχνεύσουμε στο ΌΧΙ. Το ΌΧΙ απαλλαγμένο από την ιδεολογική καθαρότητα του παρελθόντος, το οποίο μπορεί εξίσου εύκολα και μαζικά να συστρατεύει τον κόσμο αλλά και να τον αποδιοργανώνει, αποτελεί την ελπίδα πρόκλησης και πρόσκλησης σε ότι ριζοσπαστικό κρύβεται κάτω από το πέπλο της ηγεμονικής διαχείρισης. Το δημοψήφισμα άνοιξε μοναδικούς δρόμους, όχι για να τους εκφράσουμε αλλά για να εκφραστούμε μέσα από αυτούς.
Το δημοψήφισμα είναι μορφή λαϊκής έκφρασης, σημασία όμως έχει περισσότερο πως διαμορφώνεται αυτή η λαϊκή έκφραση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση παρατηρούμε την παντελή απουσία της κοινωνίας από τη διαμόρφωση του ερωτήματος. Παρότι το ερώτημα τέθηκε με τέτοιο τρόπο που ευνοούσε τη μεγαλύτερη δυνατή συσπείρωση προς όφελος της κυβέρνησης δεν ήταν διαχειρίσιμο υπό τις δεδομένες συνθήκες πόλωσης, αφού εξέφραζε εναντίωση σε μία πρόταση (αυτή των δανειστών) και όχι μία θέση. Αυτό που κρύβει το 61% του ΌΧΙ μένει να το δούμε.
Ο Σύριζα δεν είναι ένα κόμμα που γεννήθηκε από τις πλατείες αλλά ο πυρήνας του, ο Συνασπισμός έχει τις ρίζες του και τις ιδεολογικές του αναφορές στο ρεύμα του ευρωκομμουνισμού. Η εκτίναξη των ποσοστών του από το 4 στο 37% δεν έχει να κάνει με τη συσπείρωση γύρω από ένα πρόγραμμα αλλά κυρίως με την καταβαράθρωση του ΠΑΣΟΚ. Λόγω μικρής απεύθυνσης σε συνδικάτα ο Σύριζα και κυρίως η νεολαία στράφηκε και «αγκάλιασε» κινήματα, χωρίς να έχει πρόθεση ή σκοπό να υιοθετήσει θέσεις των σύγχρονων κινημάτων.
Ο Σύριζα εξέφραζε την καθεστωτική-κρατική συνέχεια. Εκεί όπου οι αγώνες και τα κινήματα δημιουργούσαν ρωγμές ο Σύριζα λειτουργούσε κλεινοντάς τις.
Με τη ρευστή κατάσταση που επικρατεί σήμερα τουλάχιστον σε κοινοβουλευτικό επίπεδο δίνεται μία δυνατότητα ώστε να απελευθερωθεί ένα κοινωνικό δυναμικό πέρα από την οικονομία. Ένα από τα μεγάλα ρήγματα της περιόδου ήταν η κυριαρχία του χρήματος όχι πια ως γενικού ισοδύναμου των εμπορευμάτων αλλά γενικότερα των ανθρωπίνων σχέσεων και υπάρξεων. Απέναντι σε αυτόν τον σύγχρονο χρηματοπιστωτικό ολοκληρωτισμό ο κόσμος ενώθηκε και εκφράστηκε με πολλούς διαφορετικους τρόπους. Μπροστά σε αυτές τις εξελίξεις και τον ολοκληρωτισμό οι παλιές διαιρέσεις Αριστεράς- Δεξιάς ή έννοιες όπως σοσιαλδημοκρατία έχουν χάσει το νόημά τους. Σε κεντρικό επίπεδο όλοι είναι διαχειριστές χρήματος. Οποιαδήποτε συνέχεια της σοσιαλδημοκρατίας ή των παλιών παραδόσεων είναι εκ των πραγμάτων αδύνατη.
Πως το ΌΧΙ συνέβαλλε σε μια προοπτική ανάπτυξης της Αριστεράς; Το ΌΧΙ μπορεί να εξέφραζε την εναντίωση στο χρηματοπιστωτικό διευθυντήριο αλλά μπορεί εξίσου να ήταν δείγμα εθνικής εναντίωσης και εθνικής υπερηφάνειας. Διέσωσε το ΌΧΙ το διεθνισμό που συνήθως διέπει το επαναστατικό στρατόπεδο και αν ναι με ποιον τρόπο;
Γιώργος Μαριάς: Το ΌΧΙ αποτέλεσε συνέχεια των αγώνων από τα κάτω των προηγούμενων ετών και αποτέλεσε ρήγμα απέναντι στις κυρίαρχες πολιτικές. Αυτό δε σημαίνει ότι υπάρχει ένα ταξικά συνειδητοποιημένο κομμάτι που μπορεί να προχωρήσει πέρα από διλήμματα και αυταπάτες. Ο όρος εθνικολαϊκισμός είναι πιθανότατα ο πιο προβληματικός όρος για να περιγράψει τις κοινωνικές διεργασίες των προηγούμενων ετών.
Το στοιχείο του διεθνισμού εμφανίστηκε πρώτα και κύρια από τη συμπαράσταση των υπολοίπων λαών και των αρχηγών κρατών (όπως ο Φιντέλ Κάστρο) οι οποίοι προσπαθούν να αντισταθούν στον οδοστρωτήρα του νεοφιλελευθερισμού.
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Ο διεθνισμός που εκφράστηκε ήταν επίσης πολυδιάσπαστος και πολυσυλλεκτικός. Το ΌΧΙ στηρίχτηκε από αντιεξουσιαστές, αριστερούς και εθνικόφρωνες.
Αναφέρθηκε ότι η ευρωπαϊκή ένωση σαν τέτοια εκφράζει το κεφάλαιο. Το ελληνικό κράτος σαν τέτοιο θεωρείτε ότι εκφράζει κάτι διαφορετικό από αυτό;
Γιώργος Μαριάς: Οι συνθήκες που υπάρχουν στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό είναι λίγο ιδιαίτερες. Παραδοσιακά πρώτα συγκροτούνταν το πολιτικό και μετά το ταξικό. Με άλλα λόγια στην Ελλάδα πρώτα ιδρύθηκε το ΚΚΕ και μετά η ΓΣΕΕ. Οι μεγάλες συγκρούσεις οι οποίες δόθηκαν εντός του ελληνικού χώρου είχαν ένα χαρακτήρα πολιτειακό και εθνικό. Αυτή είναι μία επαναστατική παράδοση που δεν πρέπει να απορρίψουμε. Η πρόταση που πρέπει να αναπτυχθεί είναι ένα σχέδιο που θα βάζει στο στόχαστρο τον πλούτο, την ιδιοκτησία και την εξουσία του κεφαλαίου και αυτή η διαδικασία περνάει μέσα από την έξοδο από την ΕΕ και την επιστροφή σε μία διαφορετική έννοια εθνικού κράτους.
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Κατά τη γνώμη μου το έθνος κράτος έχει ήδη συντριβεί από το ίδιο το παράδειγμα. Η κυβέρνηση προσπάθησε να δώσει εθνικά χαρακτηριστικά στο δημοψήφισμα, δηλαδή ότι θα αποφασίζουμε σε εθνικό επίπεδο για εθνικά θέματα, και φυσικά απέτυχε. Υπάρχει ένα είδος εθνικού εγκλεισμού που μπορεί να εκφράζεται από αυτούς που πρκρίνουν το πέρασμα σε εθνικό νόμισμα και τη συντηρητική επιστροφή του έθνους κράτους.
Ο καπιταλισμός από τις εισηγήσεις φάνηκε ότι εκφράζεται με την κυριαρχία του χρήματος. Έτσι σαν σύστημα παρουσιάζεται σαν κάτι αρνητικό που πρέπει να παραμεριστεί και να επιστρέψουν οι ανθρώπινες σχέσεις που επικρατούσαν πριν την εποχή του κεφαλαίου. Σε αντίθεση ο Λένιν υποστήριζε την ανάγκη να πάμε πέρα από τον καπιταλισμό μέσα από τον καπιταλισμό. Η εναντίωση στο κεφάλαιο ως κριτήριο ορισμού της Αριστεράς πολλές φορές οδήγησε την Αριστερά σε συντηρητικές επιλογές, καθώς στον αγώνα εναντίον του μπορούμε να συνεργαστούμε και να ενωθούμε με αντιδραστικές δυνάμεις. Με ποιο τρόπο μπορούμε κατά τη γνώμη σας να πάμε πέρα από το κεφάλαιο;
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Η εναντίωση στο χρηματοπιστωτικό ολοκληρωτισμό φυσικά και μπορεί να περιέχει έναν εθνικό λαϊκισμό. Εξ ου και η παρατήρησή μου ότι το ΌΧΙ μπορεί να είναι μονοσήμαντο.
Σε σχέση με την Αριστερά και το κεφάλαιο: ο Μαρξ είχε μια διφορούμενη σχέση με το καπιταλιστικό φαντασιακό από την οποία ποτέ δεν μπόρεσε να ξεφύγει. Ο ίδιος ο Μαρξ και κατόπιν ο Λένιν υποστήριζαν ότι δεν υπάρχει ανάγκη να ανακαλύψουμε ένα νέο τρόπο παραγωγής και νέο τρόπο οργάνωσης της εργασίας αλλά η αλλαγή θα γίνει στην κατοχή των μέσων παραγωγής. Το ιδεολογικό αυτό λάθος πρακτικά κατέληξε σε τραγωδία. Από την ιδεολογία του οικονομισμού οφείλουμε να ξεφύγουμε και να ρυθμιστεί η οικονομία στα όρια της πραγματικής ζωής. Η ενστικτώδης αντίδραση ότι δε θέλουμε η ζωή μας να καθορίζεται πλήρως από την οικονομία εκφράστηκε από το δημοψήφισμα.
Γιώργος Μαριάς: Αντίστοιχες διεργασίες που έχουν γίνει στη Λατινική Αμερική μπορούν να αποτελούν πρότυπο για μία στρατηγική άλλων συμμαχιών, το κυρίαρχο όμως παραμένει να μπορεί η εργατική τάξη και όσοι έχουν συμφέροντα να συμμαχούν μαζί τους να ασκούν την πολιτική τους ανεξάρτητα από το κράτος και το κεφάλαιο και η επιστορφή στο εθνικό να είναι ένας δρόμος για την ενίσχυση αυτής της διαδικασίας.
Ένα σχόλιο για τον ταξικό χαρακτήρα του ΌΧΙ: για το αν μια άποψη έχει ταξικό χαρακτήρα ή ΌΧΙ δεν αρκεί το κοινωνιολογικό κριτήριο δηλαδή αν τα φτωχά λαϊκά στρώματα εκφράζουν αυτή την άποψη, αλλά απαιτείται και ένα ιδεολογικό κριτήριο. Οι καταπιεσμένοι πολλές φορές στρατεύτηκαν πίσω από Βοναπάρτες ή φασίστες ακριβώς μέσα από μια αντικαπιταλιστική ρητορική.#
Η άποψή μου είναι ότι στο δημοψήφισμα υπήρχαν δύο απόψεις: αυτοί που θεώρησαν ότι αυτό που ζούμε δεν είναι το καλύτερο δυνατό αλλά δεν υπάρχει κάτι καλύτερο και ψήφισαν ΝΑΙ και αυτοί που συμφωνώντας ότι αυτό που ζούμε δε μας εκφράζει ήθελαν να πάνε πέρα από αυτό. Η εθνική κυβέρνηση υπό μία έννοια πήρε υπόψιν και τις δύο τάσεις μετατρέποντας το ΌΧΙ σε ΝΑΙ.#
Ακούστηκε η άποψη ότι η στάση της Αριστεράς στο δημοψήφισμα είναι συνέχιση της πρακτικής της εναντίωσης στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, τα μνημόνια και στην Ε.Ε. τα τελευταία 5 χρόνια και η συνακόλουθη προσπάθεια να στραφεί ο κόσμος προς αυτή την κατεύθυνση. Ωστόσο ακόμα και αν δεν είχε τεθεί το δημοψήφισμα μία μεγάλη μερίδα του πληθυσμού θα συμφωνούσε ότι οι πολιτικές της Ε.Ε. είναι ενάντια στα συμφέροντά του. Το ποσοστό του κόσμου που ψήφισε ΝΑΙ δε ταυτίζει τα συμφέροντά του με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από εδώ προκύπτει το ζήτημα ότι ο καπιταλισμός σε συνθήκες κρίσης δυσκολεύεται να συσπειρώσει και να εμπνεύσει κόσμο. Το εμφατικό αντίθετα είναι η παντελής έλλειψη του άλλου πόλου. Το να αποτυπωθεί η αντίθεση ενός κόσμου σε μία πολιτική δεν έχει ιδιαίτερο νόημα τόσο από τη σκοπιά της ταξικής συνειδητοποίησης όσο και από τη μεριά της πειθούς. Εν είδει μιας Αριστεράς που δεν έχει κάποια θέση από το 2009 ψευδής συνείδηση αποδεικνύεται το ΌΧΙ!
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Σήμερα το χρήμα το οποίο παράγεται δεν έχει καμία σχέση με την πραγματική παραγωγή αλλά είναι εικονικό. Με αυτόν τον τρόπο δε δίνεται κανένα περιθώριο για διεκδικήσεις μέσω του συνδικαλισμού όπως παλιότερα. Πως θα γίνει η αναδιανομή βασισμένη σε ένα χρέος της παραγωγής προς το χρήμα;
Με ένα ιστορικό παραλληλισμό το ΌΧΙ του Μεταξά ο οποίος ήταν ιδεολογικά ταυτισμένος με το φασισμό, απελευθέρωσε ένα μεγάλο κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Το ΌΧΙ είναι πολυσήμαντο αλλά μόνο εκεί μπορούμε να ανιχνεύσουμε κάτι που μπορεί να διασωθεί.
Όλα τα ζητήματα που μπαίνουν από τα κινήματα όπως η στήριξη των παραγωγών, η αναδιάρθρωση της γεωργικής παραγωγής, οι σχέσεις παραγωγού-καταναλωτή, τα συνεταιριστικά εγχειρήματα επανέρχονται ξανά. Τα χιλιάδες παραδείγματα κοινωνικής και αυτοδιαχειριζόμενης οικονομίας δεν έχουν δυστυχώς καμία πολιτική στόχευση και δικτύωση. Αν οι αγρότες δεν στηρίζονταν στις επιδοτήσεις αλλά επένδυαν στην παραγωγή και τη συνεργασία ο Θεσσαλικός κάμπος θα μπορούσε σήμερα να θρέψει όλη την Ελλάδα! Και όταν η αναλογία παραγόμενων και εισαγόμενων ειδών διατροφής είναι 30-70 οδεύουμε σίγουρα προς την καταστροφή!
Σήμερα αυτές οι ιδέες είναι αδύναμες, θα μπορούσαν όμως να αποτελούν την εναλλακτική σε αυτή τη φάση της μεγάλης κρίσης. Αυτό που λείπει είναι η πολιτική στόχευση για να σηκώσουν το βάρος όλου του παραγωγικού τομέα.
Γιώργος Μαριάς: Αυτή τη στιγμή βιώνουμε μία τεράστια κρίση του ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Τον ονομάζουμε έτσι με βάση κυρίως δύο στοιχεία: την παγκόσμια εξάπλωσή του και την πραγματική υπαγωγή της εργασίας και της γνώσης που τη συνοδεύει στο κεφάλαιο. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι το σύνολο των εργαζομένων και ανέργων εξαρτάται με απόλυτο τρόπο από το κεφάλαιο και αυτό αποτελεί επαναστατική κατάσταση με τη διαφορά ότι αυτό το πλειοψηφικό κομμάτι δεν έχει συγκροτηθεί και οργανωθεί ακόμα. Η διαπλοκή πολιτικής πρότασης, δομών και κοινωνικών υποκειμένων μπορεί να γεννήσει κάτι νέο. Το ζήτημα παραμένει κατά βάση ζήτημα οργάνωσης, πολιτικής συνειδητοποίησης και συγκρότησης εναλλακτικών δομών.
Από τις δύο εισηγήσεις τονίστηκε λιγότερο η δυσχέρεια στις κεφαλαιακές ροές διεθνώς που προκαλεί η κρίση και η υπερσυσσώρευση και περισσότερο η «ανυπαρξία» τοπικής ή εθνικής πραγματικής παραγωγής. Έτσι φαίνεται σαν να προκρίνεται η επιστροφή σε κάτι πριν από το χρήμα, στην παραγωγή σε τοπικό-εθνικό επίπεδο των βασικών αγαθών. Αναιρούν αυτές οι παρατηρήσεις την προσπάθεια να ξεφύγουμε από τον υπάρχοντα καταμερισμό της εργασίας και της παραγωγής και να πάμε πέρα από αυτή; Πως στέκονται αυτές οι λύσεις που είναι στραμένες στην παραγωγή σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο απέναντι στο διεθνισμό του κεφαλαίου;
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Το τοπικό δεν πρέπει να συνδέεται με το εθνικό. Είμαστε άνθρωποι που μένουμε σε έναν τόπο συγκεκριμένο. Το μήνυμα που εκπέμπεις ή προσλαμβάνεις μπορεί να είναι διάχυτο. Τα επαναστατικά κινήματα συνδέονταν με διεθνιστικό τρόπο αλλά δρούσαν τοπικά. Όπως έλεγε και ο Φουκώ η ύπαρξη αποκτάται νόημα με τη σωματική παρουσία.
Παλιότερα παγκόσμιοι φορείς αποτελούσαν οι ιδεολογίες. Οι μεγάλες αφηγήσεις έχουν πια πεθάνει. Τα σύγχρονα προτάγματα είναι πολυκεντρικά και κατά συνέπεια δεν υπάρχει ένας πολιτικός φορέας να τα εκφράσει. Αυτή η εξέλιξη είναι θετική.
Το πιο σημαντικό ζήτημα είναι κατά τη γνώμη μου η κυριαρχία του οικονομικού επί του πολιτικού. Η οικονομία ξεκινώντας από ηθική βάση μετατράπηκε σε οικονομισμό όπως τονίστηκε από τη δεύτερη εισήγηση. Η σημασία του δημοψηφίσματος έγκειται στο αν θα επικρατήσει το οικονομικό ή το πολιτικό στοιχείο. Το κρίσιμο ζήτημα για την Αριστερά είναι η πολιτική κυριαρχία επί του χρήματος και η νομισματική πολιτική η οποία δε θα προέρχεται από μια κεντρική εξουσία αλλά από τους ίδιους τους ανθρώπους.#
Το ζήτημα της εθνικής κυριαρχίας μέσα σε μορφώματα καπιταλιστικών ολοκληρώσεων όπως αυτό της Ε.Ε ανεδειξε μία αντίφαση: η επιστροφή στην εθνική κυριαρχία και παραγωγή δεν μπορεί παρά να υποσχεθεί εξαθλίωση και την ίδια στιγμή η επίκληση σε ένα διεθνισμό φαίνεται εκ προοιμίου ξεγραμμένη. Πόσο ρεαλιστική θεωρείτε την ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας και της παραγωγής σε εθνικό επίπεδο και τι σηματοδοτεί αν συμβεί; Ποια είναι τα επαναστατικά καθήκοντα απέναντι σε αυτή την προοπτική;
Γιώργος Μαριάς: Η Ελλάδα σήμερα εντός Ε.Ε. έχει τα χαρακτηριστικά του αδύναμου κρίκου. Η θεωρία του αδύναμου κρίκου πρέπει να χρησιμοποιηθεί με σκοπό να καλυφθούν οι βασικές παραγωγικές και διατροφικές ανάγκες και να υπάρξουν διαφορετικές σχέσεις και κατευθύνσεις στην παραγωγή. Η υιοθέτηση εθνικού νόμισματος κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Παράλληλα πρέπει να λάβουμε υπόψιν τον ιμπεριαλισμό σε διεθνές επίπεδο καθώς και τον διαφοροποιημένο παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας.
Σε ένα υποθετικό σενάριο μπορεί η διάλυση της Ε.Ε. να σημάνει τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο αν αυτό συμβεί από τα δεξιά. Η ιστορία δεν σε αφήνει και πολύ να σκεφτείς πριν επιλέξεις. Οι ραγδαίες αλλαγές στις συνειδήσεις των υποκειμένων είναι αυτό στο οποίο ποντάρουμε.
Αν το πρόβλημα είναι η αναρχία της αγοράς και το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, ήδη παρατηρούμε την Ε.Ε. και άλλους θεσμούς να θωρακίζονται έτσι ώστε να «αντιμετωπίσουν» αυτό το πρόβλημα. Επίσης παρατηρούμε ότι ακόμα και σε χώρες όπως η Κίνα που υποτίθεται στηρίζεται στην πραγματική βιομηχανική παραγωγή δεν μπορεί να επιτευχθεί ένας διευρυμένος κύκλος αναπαραγωγής του κεφαλαίου όπως περίμεναν κάποιοι. Η Αριστερά έχει πάψει εδώ και πολύ καιρό να αναφέρεται στο ζήτημα της παραγωγής και των σχέσεων εντός της, δηλαδή ποιος κατέχει και ελέγχει τα μέσα παραγωγής. Τα όρια που υπάρχουν στο Σύριζα δεν είναι αυτά μιας ρεφορμιστικής ή οπορτουνιστικής Αριστεράς. Αν δεν υπάρχει μία εναλλακτική ας κάνουμε καλύτερα ότι και το ΚΚΕ.
Γρηγόρης Τσιλιμαντός: Η συνθήκη ύπαρξης μέσα στο χρέος είναι η νέα συνθήκη σκλαβιάς που προσπαθούν να διευθετήσουν. Σήμερα ένα παιδί γεννιέται με 32.000 ευρώ χρέος! Αυτό αποτελεί εκρηκτική κοινωνική συνθήκη. Τα χρέη δεν διαγράφονται και η προσπάθεια από μεριάς του συστήματος είναι τα εσωτερικευτεί το χρέος. Από τη μεριά μας οφείλουμε να δράσουμε σε τοπικό επίπεδο χωρίς να εξαρτόμαστε συνεχώς από το εσωτερικευμένο και εικονικό χρέος.
Γιώργος Μαριάς: Το ζήτημα έχει τρεις διαστάσεις κατά τη γνώμη μου: την πολιτική, την οικονομική και τη γεωπολιτική διάσταση.
Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η αγορά είναι ένα καράβι ακυβέρνητο. Υπάρχει αδιανόητη σύμφηση του χρηματοπιστωτικού και του βιομηχανικού κεφαλαίου και οι πολιτικές αποφάσεις που προκύπτουν καθορίζουν τους τρόπους και τις σχέσεις της κοινωνικής αναπαραγωγής. Δεν καθορίζουν απόλυτα το πολιτικό επίπεδο αλλά τις γενικές προκείμενες των συνθηκών τις οποίες βιώνουμε.
Σήμερα υπάρχουν τεράστιες δυνατότητες για να ζούμε καλύτερα οι οποίες με την οργάνωση που υπάρχει οδηγούν είτε σε κακοπληρωμένη και πολύωρη εργασία είτε στην ανεργία. Ταυτόχρονα ανακύπτει το ζήτημα του περιεχομένου της εργασίας: δε θέλουμε να χτίζονται στρατόπεδα συγκέντρωσης για να αναπτύσσεται η οικοδομική δραστηριότητα και να ανοίγουν νέες δουλειές. Αν επιθυμούμε να εκφράσουμε τον κόσμο της εργασίας πρέπει να έρθουμε σε αντιπαράθεση με τις δύο συνθήκες που προανέφερα.
